The Dobra Szlachecka Society Links

SZLACHTA
W Polsce nie było prawnego podziału na utytułowaną arystokrację "panów" i niższą szlachtę:
a) gołota - zajmowała najniższą pozycję; była to szlachta nie posiadająca ziemi; w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się lichwą, kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy u zamożnej szlachty; nie była ona dopuszczana do urzędów ziemskich i funkcji sejmikowych (jednak gdy nabywał lub wydzierżawiał dobra ziemskie, odzyskiwał pełne prawa szlacheckie).

2. szlachta zagrodowa - posiadała niewielki płacheć gruntu i sama uprawiała swa rolę, nie mając podanych; zamieszkiwała szczególnie licznie Mazowsze i Podlasie, a występowała także Wielkopolsce, Małopolsce i na Pomorzu; jej pozycja gospodarcza zbliżała ją do chłopów; płaciła tak jak oni
podatki.

3. szlachta średnia - byli to posiadacze od 1 wsi (czy tylko jej części) do kilkunastu; przejawiała ona wielką aktywność gospodarczą, polityczną, kulturalną; tworzyła wzorce postępowania.

4. magnateria - posiadacze kilkudziesięciu czy kilkuset wsi, miast i miasteczek; należeli do niej potomkowie możnowładczych rodzin w Polsce, dawni książęta z terenów Litwy i Rusi lub ludzie, którzy własnym wysiłkiem, ale i przy pomocy łaski królewskiej dochodzili do zamożności; magnatom przypadały najważniejsze urzędy państwowe i kościelne; oni wchodzili głównie w skład senatu, w XVIw. chętnie przybierali cudzoziemskie tytuły książąt czy hrabiów ( od cesarza lub papieża), póki w 1638r. sejm nie zabronił przyjmowania wszelkich tytułów i ich używania, wyjątek stanowiły rodziny, które z tytułem podpisały akt unii lubelskiej.

ź stan szlachecki uformował się z 2 warstw społecznych: możnowładztwa
i rycerstwa,
ź w XVIw. zaznaczała się różnica prawna miedzy obu grupami, wyrażająca się w tym, że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza,
ź w Polsce nie doszło do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców,
ź dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem
i prawnego wyodrębnienia stanu szlacheckiego ogromne znaczenie miły przywileje generalne nadawane dla całej szlachty:
- przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego - 1374r.
- przywilej czerwiński z 1422r.
- przywilej jedlneński z 1430r.
- przywilej cerkwicko-nieszawski z 1454r.

Przywileje te:
ź zwalniały szlachtę od większości podatków,
ź gwarantowały nietykalność osobistą i majątkowa,
ź nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim,
ź szlachcicem był ten, kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu; przywilejem jego było używanie herbu, duże znaczenie miały rody heraldyczne, do których należały rodziny używające tego samego herbu, często nie spokrewnione ze sobą,
ź w XIV w. I początkach XV w. nie był to jeszcze stan zamknięty; przedstawiciele mieszczaństwa, a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie,
ź stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku Średniowiecza obejmował ok.10% ludności,
ź dominującą pozycję zajmowali możnowładcy, którzy dysponowali w XVw. Ogromnymi majątkami ziemskimi (Małopolska), na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie (nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów),
ź władcy późnego Średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.

Uprawnienia szlachty:
ź miała wyłącznie prawa do aktywnego uczestniczenia w sejmach
i sejmikach, do obsadzania urzędów państwowych, do elekcji króla,
ź szlachcic mógł nabywać ziemie, od 1573r, zapewniano mu także prawo do wydobywania z gruntów do należących kruszców, soli i siarki,
ź szlachcica nie można było wziąć bez wyroku sądowego - dom jego był nietykalny, grunty wolne od stałych podatków (prócz szlachty zagrodowej),
ź towary należące do szlachcica nie podlegały cłom (prócz rzadko uchwalonego cła generalnego, szlachcic otrzymywał po niższej cenie sól,
ź szlachcic był obciążany do udziału w rzadko zwoływanym pospolitym ruszeniu,
ź narzucała miastom zasadę, że uchwalone przez nią podatki dla całego państwa obciążają mieszczan.
W 1578r. sejm uchwalił, że król może nadawać szlachectwo tylko w czasie sejmu - wyjątek mogła stanowić nobilitacja za męstwo wojenne.
Do końca XVI w. ani religia, ani narodowość nie miały wpływu na możliwość osiągnięcia urzędu lub na zasiadanie w sejmie czy też na otrzymanie nadań królewskich. Szlachta znalazła dla siebie wzory w rzymskiej republice.
ź Przedstawiciele stolic oraz miast pruskich mieli prawo do uczestniczenia w zjazdach walnych (łącznie z zjazdami, które obierały na tron polski kolejnych Jagiellonów, nie odgrywali oni tam większej roli.

Przywileje stanowe szlachty polskiej

Rok Przywilej Władca Treść przywileju
1355r. W Budzie Ludwik Węgierski zobowiązywał się, że gdy zostanie królem:a) nie będzie nakładał bez zgody szlachty nadzwyczajnych podatków,b) nie będzie rezygnował z obowiązku utrzymania króla i jego orszaku w czasie podróży po kraju.
1374r. koszycki Ludwik Węgierski król gwarantował szlachcie w zamian za uznanie praw do korony polskiej jednej z jego córek, następujące uprawnienie:ź zwolnienie z poradlnego z wyjątkiem 2 groszy łana chłopskiegołan - obszar ziemi.ź zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków,ź wprowadzi odszkodowanie za udział szlachty w wyprawach poza granicami kraju,ź Urząd starosty miał być nadawany tylko Polakom, a inne urzędy szlachcie z danej ziemi.
1388r. piotrkowski Wł.Jagiełło ź zatwierdzał dotychczasowe prawa i przywileje.
1422r. czerwiński Wł. Jagiełło

ROZWÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ W RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW XVI-XVIII W.

Demokracja szlachecka to ustrój, który ukształtował się w Polsce w XV-XVI w. dzięki uzyskanym przez szlachtę przywilejom. Zapewniał on jej przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Przywileje były aktami prawnymi, na mocy których szlachta zyskała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego.

Na początku warto wspomnieć, jak szlachta zdobywała swoje przywileje. W 1370 r. na mocy decyzji Kazimierza Wielkiego tron polski objął Ludwik Andegaweński. Ponieważ był monarchą obcym, nie legitymował się prawami dziedzicznymi do korony polskiej. By utrzymać swą władzę w królestwie, musiał bardziej niż jego poprzednik liczyć się z opiniami i nastrojami społeczeństwa polskiego, nie tylko możnowładców, lecz również szlachty i mieszczan. Rządy Ludwika budziły powszechne niezadowolenie. Wybuchały zamieszki, a nawet otwarte bunty. Szlachta poczuła swą siłę. Poparcie części możnowładztwa nie mogło wystarczyć królowi do ugruntowania swej dynastii w Polsce. Fakt, iż nie miał on męskich potomków, lecz jedynie córki, dodatkowo komplikował sytuację. Pragnąc zapewnić jednej z nich tron w Polsce, musiał się odwołać nie do rady królewskiej, lecz do ogółu szlachty. Na zjeździe przedstawicieli stanów w Koszycach w 1374 r. Szlachta wyraziła zgodę na uznanie jednej z córek Ludwika za następczynię tronu polskiego w zamian za uzyskany przywilej, zwalniający ją od podatku poradlnego, z wyjątkiem 2 groszy rocznie od łanu użytkowanego przez chłopa, które miały być płacone „na znak najwyższej zwierzchności” królewskiej. Przywilej koszycki zawierał szereg innych zobowiązań monarchy, takich jak: zwolnienie szlachty od obowiązku pomocy przy budowie twierdz obronnych, jeśli szlachta uprzednio nie wyraziła na to zgody; obowiązek wykupu z niewoli szlachcica, który popadł w nią w czasie wyprawy zagranicznej organizowanej przez króla; obsadzanie urzędów starościńskich tylko przez Polaków; zachowanie całości i integralności terytorium państwowego. Przywilej Ludwika ostatecznie ugruntował publiczno-prawny charakter władzy królewskiej; monarcha w swych poczynaniach był odtąd skrępowany wolą stanu szlacheckiego, zobowiązywał się rządzić przy jego udziale (na przykład mianować urzędników ziemskich mógł tylko spośród szlachty osiadłej w danej ziemi). Pomału zaczynała wytwarzać się reguła, iż urzędnik ziemski bardziej jest reprezentantem i wykonawcą woli szlachty niż przedstawicielem władzy państwowej.

Po przywileju koszyckim posypały się następne. Szczególną rolę odegrał król Władysław Jagiełło, który nie tylko nie posiadał żadnych praw dziedzicznych do korony polskiej, ale przed objęciem tronu polskiego i małżeństwem z Jadwigą był poganinem. Jako małżonek Jadwigi był współkrólem i po jej śmierci stany królestwa musiały ponownie potwierdzić jego prawo do zasiadania na tronie. Zmusiło go to do nadania licznych przywilejów szlachcie i możnowładztwu, krępowało samodzielność działania. W 1388 r. wydał przywilej w Piotrkowie, w którym potwierdził i rozszerzył przywileje Ludwika Węgierskiego. W 1422 r. szlachta uzyskała przywilej czerwiński, który gwarantował nietykalność dóbr szlacheckich, uniemożliwiając królowi zajęcie ich bądź konfiskatę bez wyroku sądowego; utwierdzał zasadę wyrokowania przez sądy, opartego wyłącznie na prawie pisanym; zakazywał łączenia urzędu starosty i sędziego ziemskiego. Przywilej warcki z roku 1423 zezwalał szlachcie na wykup sołectwa, jeśli sołtys okazał się krnąbrny i nieposłuszny. W 1425 r. wydano jeszcze przywilej brzeski, a także jedlneński w 1430 r. natomiast najobszerniejszy, potwierdzający wszystkie dotychczas wydane przywileje, był statut krakowski z 1433 r.

Istotne znaczenie dla szlachty miał także przywilej cerekwicki z 1454 r. w którym król zobowiązywał się, że na urząd pisarza ziemskiego będzie powoływał jednego spośród czterech kandydatów przedstawionych mu przez szlachtę danej ziemi. Stanowiło to istotny krok ku pełnemu wpływowi samorządu szlacheckiego na obsadę ważnych, bo wyposażonych w realne kompetencje, urzędów ziemskich. Słabła w ten sposób pozycja króla wobec urzędników terytorialnych. Inny, wydany w 1454 r. przywilej niszewski sprawił, że szlachta zyskała wiele korzyści gospodarczych. Fundamentalną dla państwa szlacheckiego zasadę wprowadziła konstytucja uchwalona w 1505 r. w Radomiu. Zasada ta określała, iż nic nowego (nihil novi) nie można ustanowić w dziedzinie praw ogólnopaństwowych i uprawnień stanu szlacheckiego bez zgody obu izb sejmu: senatu i izby poselskiej. Konstytucja ta, określając równe kompetencje obu izb w dziedzinie ustawodawstwa i kierowania bieżącą polityką państwa, ustanawiała tym samym demokrację szlachecką, w której sejm realizował wolę rzesz szlacheckich.

Wszystkie wyżej wymienione przywileje sprawiły, że rola szlachty w państwie wzrosła kosztem osłabienia władzy monarszej. Formowanie się stanu szlacheckiego i wzrost jego znaczenia nastąpił także na Litwie, która w pierwszej połowie XVI w. przechodziła głębokie przemiany wewnętrzne, zbliżające jej ustrój społeczny i ekonomiczny do stosunków panujących w Polsce. Duże znaczenie odegrało tutaj wydanie Statutów litewskich, które kodyfikowały prawa i zwiększały uprawnienia polityczne szlachty. W miarę umacniania się jej pozycji ekonomicznej, a także w miarę upodabniania się pod względem ustrojowo- politycznym Litwy i Polski, rosło po obu stronach dążenie do zacieśnienia związku tych krajów. Rokowania polsko-litewskie rozpoczęły się na sejmie w 1563-1564 r. gdzie Zygmunt August przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę. Początkowo pertraktacje nie dały jednak rezultatu. Magnateria litewska, nie chcąc tracić swej dominującej pozycji, godziła się tylko na luźny związek. Rozstrzygnięcie zapadło na wspólnym sejmie polsko-litewskim w Lublinie w 1569 r. Gdy niezadowoleni magnaci litewscy przerwali toczone tam rokowania i wrócili na Litwę, Zygmunt August ogłosił wcielenie do Korony pogranicznych obszarów skolonizowanego przez drobną szlachtę mazowiecką Podlasia, a także Wołynia i Naddnieprza, województwa kijowskiego i bracławskiego. Szlachta tych ziem została zrównana w prawach ze szlachtą koronną, wprowadzony został ustrój polski. W obliczu tego faktu i pod wzrastającym naciskiem średniej szlachty magnaci litewscy wrócili do Lublina, gdzie 1lipca zaprzysiężono unię między obu państwami. Miała ona charakter ściśle szlachecki i była przeprowadzona wyłącznie w interesie tej klasy.

Unia lubelska przewidywała posiadanie wspólnego, razem wybieranego władcy, wspólny sejm, senat i monetę tej samej wartości (choć wybijaną oddzielnie na Litwie i w Koronie). Oba kraje miały prowadzić wspólną politykę zagraniczną i wojskową, jakkolwiek pozostały odrębne dla Litwy urzędy, włącznie z najwyższymi, odrębne wojsko, skarb państwa i sądownictwo. Utrzymały się także liczne odrębności ustrojowe. Natomiast szlachta polska i litewska mogła na terenie całego państwa swobodnie nabywać dobra i osiedlać się. W ten sposób z Polski i Litwy stworzono Rzeczpospolitą Obojga Narodów, w której wyłącznie szlachta mogła cieszyć się pełną swobodą i wolnością.

Szlachta polska i litewska prowadziła podobny, głównie ziemiański tryb życia. Poprzez wspólne uczestnictwo w instytucjach o randze ogólnopaństwowej, dzięki różnorakim kontaktom o charakterze politycznym, gospodarczym, rodzinnym nastąpiło upodobnienie szlachty z różnych prowincji. Wspólnota położenia prawnego i wspólnota interesów pociągały za sobą unifikację w dziedzinie języka, kultury i w ostatecznym rezultacie również wyznania. Tę wspólnotę w XVI w. określano mianem narodu szlacheckiego, który to stanowił do 10 % ludności.

W Rzeczypospolitej urzędy państwowe takie jak kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek wielki, hetman wielki, jak i urzędy terytorialne, tj. starosta, wojewoda, kasztelan, oddzielne były dla Korony i Litwy, a obsadzali je tylko członkowie panującego stanu. Większość szlacheckich urzędników nie miała wyższego wykształcenia prawniczego. Urzędy sprawowane były dożywotnio i nadawane w zasadzie niezależnie od przygotowania kandydata do pełnienia określonej funkcji.

Do samorządu należały sejmiki i sądy ziemskie. Każdy z sejmików stanowił najwyższą i w istocie jedyną władzę terytorium, które obejmował swym zasięgiem. W końcu XVI w. wyodrębniły się: sejmiki przedsejmowe, które wybierały i wysyłały posłów na sejm walny, zaopatrując ich w instrukcje, sejmiki deputackie, na których szlachta dokonywała elekcji deputatów do Trybunału (koronnego i litewskiego), sejmiki elekcyjne, które wybierały urzędników powiatowych oraz kandydatów do królewskiej nominacji na sędziego, sejmiki relacyjne, przyjmujące sprawozdania posłów z obrad sejmu i podejmujące decyzje o poborze podatków. Różne rodzaje sejmików zbierały się jako zgromadzenie ogółu obywateli ziemi, powiatu czy województwa. Brali w nich udział- z własnej woli i poczucia obowiązku- najwyżsi rangą urzędnicy danego terenu, np. wojewoda, kasztelan. W sejmikach uczestniczyła również elita danego terytorium, a więc szlachta obdarzona rzeczywistymi (podkomorzy) lub tylko tytularnymi godnościami (chorąży, wojski, cześnik, miecznik, krajczy, stolnik, podskarbi, skarbnik). Gromadząc ogół szlachty danego terytorium, sejmik stanowił realizację idei demokracji bezpośredniej.

Sejmiki bywały liczne i głośne, rzadko spokojne. Każdy szlachcic, choć był najuboższy, starał się zjawić na sejmiku, aby zademonstrować swe znaczenie polityczne; tam gdzie w powiecie dużo było szlachty zaściankowej, sejmik przybierał zewnętrzny wygląd jarmarku lub jakiegoś wielkiego przyjęcia dla tłumów. Zamożniejsza i średnia szlachta bywała stale zapraszana przez magnatów-protektorów, skarbiących sobie w ten sposób głosy. Obrady sejmikowe odbywały się najczęściej w kościele, który to zmieniano w dom obrad bardzo świecki, najczęściej burzliwy, często gorszący. Ale kościół, choć obrany ze względu na największą przestrzeń, nie wystarczał dla tłumów chcących brać udział w sejmiku. Pełno więc było szlachty na przykościelnym cmentarzu, na placach, ulicach miasteczka. W miarę odległości od kościoła rosła liczba coraz mniej zainteresowanych przebiegiem obrad. Niektórzy obecni czekali tylko okazji, by móc krzyczeć lub nawet wydobyć szablę. Bójki sejmikowe były częste: za dużo było uczestników, za dużo temperamentu, za mało dyscypliny. Jeszcze do połowy XVII w. przebieg sejmików był spokojniejszy, ale potem wraz z obniżeniem się poziomu kultury politycznej, mało który sejmik obszedł się bez zwady.

Do samorządu należały także sądy szlacheckie (sąd ziemski i sąd podkomorski), rozpatrujące na okresowo odbywanych sesjach sprawy szlachty osiadłej w ziemi lub powiecie. Członkowie tych sądów byli wybierani na sejmikach, a następnie prezentowani królowi do nominacji. Stale urzędował sąd grodzki, sprawowany przez starostę w mieście będącym siedzibą starostwa. Od wyroku wszystkich wymienionych sądów szlachcic mógł się odwołać do Trybunału- Koronnego lub Litewskiego, w zależności od miejsca zamieszkania. Trybunały stały się w praktyce instytucja rozjemczą w częstych sporach pomiędzy szlachtą a duchowieństwem. Dla wszystkich typów sądów najwyższą instancję odwoławczą stanowił sąd sejmowy, sprawowany przez króla. Orzekał on w sprawach najcięższych, tj. zdrady stanu, zabójstw, mógł zasądzić najwyższe kary: śmierci, pozbawienia praw publicznych i honorowych, wygnania z kraju.

Charakterystyczną cechą szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości był brak władzy wykonawczej, zdolnej egzekwować wyroki sądowe. Urzędy wojewodów, kasztelanów i starostów nie dysponowały odpowiednią siłą policyjną. Stąd wielu szlacheckich oskarżonych mogło pozostawać praktycznie bezkarnymi. Egzekucja wyroków spadła na barki lokalnej społeczności, która stworzyła instytucję zajazdu, czyli zbiorowego wykonania wyroku sądowego przez szlachtę zebraną pod wodzą starosty.

W Rzeczypospolitej ośrodkiem władzy państwowej był sejm. Tak zwanym pierwszym stanem sejmującym był król. Tylko on miał prawo i obowiązek zwoływania sejmu. Ustalał datę obrad, miał prawo mianowania urzędników i nadawania im ziemi, miał inicjatywę ustawodawczą, kierował polityką zagraniczną. Sejm składał się z dwóch izb: Senatu i Izby Poselskiej. W skład Senatu wchodzili arcybiskupi i biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, ministrowie koronni i litewscy. Jako całość stanowił on ciało doradcze, którego opinia oddziaływała na bieg wydarzeń. Izba Poselska uosabiała jak gdyby całe społeczeństwo szlacheckie, stan rycerski oraz po części mieszczaństwo miast królewskich. Zakres kompetencji izby był nieograniczony. Decydowała, a raczej potwierdzała decyzje ogółu we wszystkich dotyczących go kwestiach- wojny i pokoju, lenna pruskiego, rozgraniczenia powiatów.

Sejm, zgodnie z panującym zwyczajem, rozpoczynała msza św. celebrowana przez jednego z biskupów, po czym izby obradowały oddzielnie. Przerywano je spotkaniami z monarchą i senatorami, powoływano też wspólne komisje do załatwiania poszczególnych spraw. Przyjęte przez Izbę Poselską, Senat i zaaprobowane przez króla uchwały dzieliły się na: konstytucje (statuty), które zawierały postanowienia o charakterze prawnym lub decyzje polityczne i uniwersały poborowe określające rodzaj, wysokość uchwalonych podatków i tryb ich ściągania, reformy podatkowe.

Funkcje sejmu były następujące: uchwalał ustawy, podatki, nadawał szlachectwo, przyjmował posłów, kontrolował skarb, zwoływał pospolite ruszenie, dysponował prawem łaski i amnestii. Praca sejmu pozostawiała wiele do życzenia. Do najpoważniejszych niedomogów należało: spóźnianie się posłów i senatorów, powracanie do spraw już raz przedyskutowanych.

Demokratyczne mechanizmy życia politycznego wymagały debat, dysput, argumentów. Należało ludzi przekonywać, jeżeli którakolwiek grupa polityczna chciała, czy to na forum sejmikowym, czy sejmowym, przeforsować swój punkt widzenia. Dzięki temu, bardziej niż w jakimkolwiek innym kraju europejskim, opinia publiczna w Polsce zaczęła odgrywać rolę szczególnie ważną. Stała się ona istotnym czynnikiem w rozgrywkach politycznych. Królowie polscy chciwie domagali się od swych stronników nadsyłania wieści o postawie szlachty wobec konkretnych spraw, o jej opinii i stanowisku. Wytworzył się model ustrojowy, w którym król mógł bez poważniejszych wstrząsów wewnętrznych czynić konkretne posunięcia dyplomatyczne, faworyzować jedne ugrupowania lub nawet szykanować inne, prowadzić politykę rozdawnictwa dóbr i urzędów, ale nie mógł bez szlacheckich podatków przedsięwziąć jakiejkolwiek poważniejszej inicjatywy militarnej ani też bez poparcia szlachty przeprowadzić jakichkolwiek poważniejszych zmian w urządzeniach wewnętrznych Rzeczypospolitej. Nie oznacza to jednak, że szlachta stała się siłą zdolną przeforsować własny program bez monarchy, a tym bardziej wbrew monarsze. Wszystkie pozytywne osiągnięcia ustawodawcze sejmu polskiego stanowiły w ostatecznym rachunku wynik współdziałania szlachty i tronu, nawet jeśli było ono w jakiejś mierze przez jedną lub drugą stronę wymuszane lub jeśli opierało się na kompromisie. Obie strony nie dysponowały wystarczająco silną pozycją polityczną, zdolną do realizacji określonego programu; obie jednak były na tyle mocne, by moc skutecznie pokrzyżować plany strony drugiej.

W procesie kształtowania się opinii publicznej, obok informacji, propagandy i agitacji doniosłą rolę odgrywały czynniki stałe. Były to w pierwszym rzędzie naczelne wartości ideologiczne stanu szlacheckiego: wolność, równość przede wszystkim, ale także wrodzony pacyfizm szlachty, podejrzliwość w stosunku do tronu, niechęć do ponoszenia ciężarów na rzecz państwa, na Litwie- obawa przed naruszeniem zasady odrębności Wielkiego Księstwa.

Szlachta, uwolniwszy się formalnie od przewagi magnaterii, urządzała państwo według własnych koncepcji. Wszystkie jej poczynania ustawodawcze zmierzały do tego, by zabezpieczyć się przed możliwością wzmocnienia władzy królewskiej, przed absolutyzmem. Temu celowi służyć miała wolna elekcja viritim, to znaczy obiór nowego króla przez-teoretycznie- całą szlachtę, na specjalnie w tym celu zwołanym zjeździe. Była to w istocie próba wprowadzenia demokracji bezpośredniej przy podejmowaniu decyzji o kluczowym dla państwa znaczeniu.

Jednym z naczelnych haseł demokracji szlacheckiej była równość, co szczególnie zaczęto podkreślać od końca XVI w. Rzeczywiście- w odróżnieniu od większości krajów europejskich- w Polsce nie było prawnego podziału na utytułowaną arystokrację i niższą szlachtę. Występowały wszakże olbrzymie różnice w materialnym położeniu „braci szlachty”. Dno tej drabiny zajmowała „gołota”- szlachta nie posiadająca ziemi, w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy u zamożnej szlachty. Gołota nie była dopuszczana do urzędów ziemskich ani funkcji sejmikowych, jednak gdy jej przedstawiciel nabył dobra ziemskie, odzyskiwał pewne prawa szlacheckie. Nie stosowano takich ograniczeń do szlachty zagrodowej, która posiadała niewielki obszar ziemi i sama uprawiała swą rolę, nie mając poddanych. Większość szlachty stanowili posiadacze od jednej wsi do kilkunastu- tzw. szlachta średnia, która nadawała ton życiu politycznemu kraju. Przejawiała wielką aktywność gospodarczą, polityczną, kulturalną, w tworzeniu wzorców postępowania. Wreszcie szczyt drabiny zajmowała magnateria, posiadacze kilkudziesięciu wsi, miast i miasteczek.

Wśród szlachty panowało pewne poczucie obowiązku publicznego, które doprowadziło do wytworzenia swoistego wzorca działacza politycznego, gotowego do dość bezinteresownej działalności na sejmikach, sejmach, w sądach, urzędach. Z czasem jednak, a dzieje się tak przynajmniej od początków XVII w. wzorzec ten spadł do roli sloganu bez pokrycia, a utrzymanie wolności szlacheckich stało się dla szlachty najważniejszym celem, który utożsamiała z interesem państwa. Zamiast bezinteresowności rozpanoszyła się prywata. Wspólne dla całego stanu szlacheckiego przywiązanie do wolności nie powstrzymało poszczególnych warstw od walki o hegemonię w państwie. Walka ta między magnaterią a średnią szlachtą stała się głównym motorem polityki wewnętrznej w XVI i w pierwszej połowie XVII w.

Szlachta w Rzeczypospolitej nie była jednolita ani pod względem narodowościowym, ani religijnym. W państwie dominowała jednak zasada tolerancji. Ani religia, ani narodowość nie miały wpływu na możliwość osiągnięcia urzędu. Tolerancja ta wyrobiona została poprzez zetknięcie się szlachty z różnymi społecznościami i sposobami myślenia. Budziło ono także pęd twórczy lub przynajmniej zamiłowanie do piękna i sztuki. Stąd też szlachta wycisnęła tak przemożne piętno na całości życia kulturalnego „złotego wieku”.

Demokracja szlachecka miała zarówno cechy pozytywne, jak i negatywne. Od XV w. gdy do władzy doszła szlachta, Polska pod jej rządami przeżyła okres wzrostu do potęgi europejskiej. To czas wyśmienitych władców, potęgi terytorialnej i ekonomicznej, a także rozwoju kultury, tolerancji religijnej. Mimo tego, pod koniec XVIII w. nastąpił koniec istnienia państwa polskiego. Przyczyn kryzysu i upadku można doszukiwać się między innymi w sarmackiej samowoli szlachty, braku silnej władzy królewskiej, w wielokrotnych ingerencjach obcych państw w wewnętrzne interesy Polski. Po okresie wspaniałości Polska, która na początku XVI w. jawiła się jako państwo, w którym rządzi społeczeństwo, znikła z mapy Europy. Zginęła na własne życzenie.