English

Prof. Michal Hruszewski

UKRAINIAN NOBILITY AT THE BREAK OF 16 AND 17 CENTURIES.

A part of vol. 6 "History of Ukraine-Ruthenia", chapter 3 "Cultural and national relations: national composition and national element". Translation reviewed and corrected by the author (applies to Polish translation -sp).

Printed in: History of Ukraine, Commemorative Volume, edited by W. Lipinski, Kiev 1908

National relations in various parts of Ukraine were different during 14-16 centuries as a result of different political, economical and colonization conditions. Consequently, at the turn of 16 century these relations were quite different in different parts of the Ukraine. It seems useful to introduce a division of the Ukrainian lands into certain parts, which varied under aforementioned aspect one from another and then these parts shall be examined separately. Therefore, is seems appropriate to distinguish Western strip containing Red Ruthenia, Podolia, lands of Chelm and Podlasie with the Brzesc-Lithuanian part of the basin of Bug river, and Pinsk area, the right-bank strip with remaining part of the Bug river basin and with the Dniepr basin, and at the end beyond-the Dniepr strip.

Red Ruthenia. The earliest evolution of the national relations was noted in the Western strip, and these changes were by far the strongest. I have proved before that during 1340-1370 wars for Red Ruthenia, the privileged classes of the Ukrainian inhabitants suffered most and were then greatly weakened (The History of Ukraine-Ruthenia, t. 4, p. 61-2, 5. p. 20-3). Those taking active part in the defense of the country against Polish occupation, after Polish victory, were forced - had they not been killed - either to migrate to Wolyn lands or to the Bug river basin, or, in result of the confiscation of the estates, they were pushed down the social ladder. Their place and wherever it was possible, the Polish government introduced privileged Polish elements, or foreign, being supporters of Polish colonization. The government generously distributed ample lands and estates, extensive like principalities, such as Rzeszow lands given to Jan Pokoslaw, Sambor lands given to the Spytkos, Laroslaw lands offered to the Tarnowskis, immense latifundia of the Odrowazs, Kmitas, Buczackis and smaller estates confiscated and taken away from the locals, sometimes "nullo jure possessores", being not able to produce legal documents proving their claim, as well as farms and villages belonging to peasant freeholders. Poles and other foreigners, fulfilling Polish policies, receive high administrative offices. Burgher class is mixed with Polish and foreign element in big towns, it comes even to the peasant masses in villages settled based on German law.

At the break of 14 and 15 centuries there is still significant number of the local clans, being however, pushed out to the background. Interesting reflection of these relations we can see in the jurors panel judging case of Jagiello against Elzbieta Pilecka in Medyka in 1404. Following nobles and dignitaries took part in the panel: Maciej, bishof of Przemysl and Athanazy, the esquire, Jan of Tarnow, the Rusyn subprececf, Kmita, the Sandomierz palatine, Iwo of Kleczyca, Benko of Zabokruki, Janko of Mazovia, Mikolaj of Kulikow, Jaszko Klus, Krystyn of Marcinkowicze, Mikolaj Pstroski, Jaszko Fortuna, Franciszek Borsnicz, Hrynko Sokolecki, Andrijko and Hrycko Bybelskis, Hrycko Kierdejowicz, Hlib Dziadkowicz, Wolczko Presluzycz, Danylo Zaderewicki, Kostko Solneczkowicz, Kostko, the Przemysl judge, Jacko, the Sanok judge, Wasko Teptiukowicz, Mychajlo Procowicz, Drahut (or Drahin) The Walachian, Chodko Czemer, Juryj and Wasko Moszonczyce, Wolczko Kuzmicz, Mychajlo Senkowicz, Iwan Danslawicz, Oleszko Hrudkowicz, Wasko Czortkowicz.

Document in Czartoryskis' library in two original texts, Ukrainian (Rusyn) and Latin. First published in archives J.Z.R. and at Holowacki; new edition (facsimile) in "Paleograficzeskije snimki"  I N.31, the Latin text published not long time ago in vol. IV of Kodeks Malopolski, l. 1084. The Ukrainian text some Polish names have Rusyn form, in Latin just opposite. Therefore both texts shall be taken carefully into account. Compare this register with some information from last quarter of the 14 century and first years of 15 century, such as the sale contract of the Kalenik monastery 1378 (Town and land archives II l. 9), where we can meet old Chodko Bybelski with Dworskowiczs, Grozd, Wasko Kuzmicz and others, ib. IV.19,V.14 etc.

This panel of significant "nobles and gentry of the Ruthenia lands", how they are called in the document, in fact the Western part of Ruthenia, Przemysl area, shows remarkable number of the Rusyns (Hrynko Sokolecki and subs., except Drahin, are probably all Rusyns). However, they are mentioned after Poles, and there are no dignitaries among them, except Kostka Bolestraszycki, the Przemysl judge, and Jacek, the Sanok judge, by no means high ranking officers (fact from before legal reform in Red Ruthenia. Similar relations we see in Eastern part of Red Ruthenia. There, in first half of th 15 century we can see still a great number of well off Ukrainian (Rusyn) aristocracy, but also without influence and on rather low offices.

The Lviv and Zydaczow lands Confederation Act more than a half of the nobility names are names of the Ukrainian nobles, sometimes with Rusyn seals, such as Jursza of Chodorowstaw, Stanko of Dawidowa (in 1410 he was named Ostaszko of Dawidow), Dmytro Lahodowski, Martyn Kalenyk of Podhajce, Michno and Paszko of Borszczow, Juryj of Malczyce, Senko Halka of Iljaszow, Senko of Nahorce, Olechno, Marko and Lenko of Drohoszow, Petro Wolczko of Kolodenice, Stecko, Onyszko and Stecko-Ilko of Czerkasy, Dmytro and Jacko of Didoszyce (Diduszykis), Jacko of Roznitow, Andrejko of Swaryczow, Iwaszko of Duliby, Iwan of Koszawa, Oleksa and Luczko of Witwice, Danko, Myka and Senko of Balice, Jacko of Nowosielice.

Town and land archives. VII, 55; description of the seal p. 108-109; the Cyrillic descriptions are on 8 seals, some have Latin description but with Rusyn forms of names, like Michn... de Borsofsky, Ilko, Stecko dominus de Sirkaz, (Iac)konis de Dzedosicze.

Rusyns during 15 century still are among dignitaries and on the offices, either elected or as king's nominees. Senko of Siennow (de Syennow) is the Przemysl chamberlain and a tutor during 1436-37 confederation, Ihnat of Kutyszcze for long years was a Halich judge (1438-1471), Wasko of Rybotyczewas a Przemysl judge (and a sub-judge before that) (1460-67) , Jacko Bybelski is a master of the pantry, and Olechno alias Aleksander Porochnicki a deputy master of the pantry for Przemysl, Hlib-Mikolaj of Siennow is known as a sub-judge (1471-77), and one of Porochnickis was a Przemysl castellan (1449-54).

Dates as shown in the respective archives.

But it is also a period of fast denationalization of the more prominent Ukrainian clans, which still were present among upper classes of the local nobility. They slowly melted away and disappeared among new incoming Polish element. The major factors causing aforementioned denationalization were: the same feudal interest, pursuing of actual (not only legal) equality with privileged Polish aristocracy, aspiration of obtaining all these prerogatives and honors available only to the Polish magnates and nobility, influence of the Polish culture and growing pressure of the Catholicism, which was conquering new Ukrainian lands and finally, mixed marriages between Rusyns and Poles. "When it happened - wrote Jan Prochnicki (Porochnicki), Lviv archbishop and great supporter of Jesuits, himself being of Ukrainian ancestry, on the process of polonization of Ukraine - that a girl was an only daughter with estate or a rich widow, the kings would send the Polish nobles to Ruthenia, (faverunt) and helped them with their influence to get married and it resulted with filling Ruthenia with religionem catholicam romanam. The rest, perfecit vigilantia pastorum (was done by the perfection of the priests), that the previous masters of Ruthenia went to the Roman church, eiurate schismate graeco (throwing away the Greek schism).

Excerpts from that family chronicle of archbishop  Prochnicki, written in first quarter of the 17th century, are given in the 48th volume of "Zapiski nauk. Tow. im. Szewczenki", p. 6

It is quite impossible to attribute so great influence to the mixed marriages, however, the fact is that those marriages caused a great number of the Ukrainian estates went to the Polish hands and they were a direct cause of polonization of Ukrainian families or clans. The Bybelski clan in which archbishop Prochnicki had his roots - one of the best off Ukrainian clans in Red Ruthenia - let the granddaughter of Chodko Bybelski, Duchna marry a Pole, Jan Barzy of Bolozow 

(Beginnings of the family unclear, but judging from the names, already in first half of the 15th century the family was if not Polish, then polonized. The following may serve as a documentation of that kind of marriages - one of many: generosa Oluchna de Hermanow consors generosus Albert Svathek de Uyasd iudicis castr. leopoliensis. Town and Land archives VII, 53)

and the family of the latter, enriched with the Bybelskis estates, gained high offices and senatorial chairs in 16 century, not available for Bybelskis. Marriage articles related to the marriage between Senko Bybelski and Fredro of Pliszowice from 1441 says that Fredro will give his daughter to Senko, under conditions that Senko will become a roman catholic. "Noble Frydro of Pliszowice - we can read there - and nobles Jacko of Bybel and his brother voluntarily agreed that Frydro will give his daughter Jadwiga to Senko of Bybel as a wife, under a condition that the marriage will be executed in four years, together with the wedding (in quatuor annis debet fore copula et cum hoc nupcie), and if any party will not hold to the agreement, it will pay to the other party one thousand grzywny as pledge, and Senko, with similar pledge, will become a roman catholic before the wedding  (et etiam Senko sub eodem vadio debet se baptizare prius quam copulam contraheret), and Frydro will give to Senko two hundred grzywny of dowry and clothing worth same. Senko shall pay his wife Jadwiga dowry of 600 grzywny secured on the half of the estates he will receive.

(Town and land archives, XIII, 1491)

That kind of evolution was taking place during 15th and 16th centuries within families and other private arrangements. The proof of the evolution could be double names being in use in second half of the 15th century by people representing Ukrainian families of Red Ruthenia, those Costhko alias Joannes Porochnicki, Joannes alias Hrycko Bybelski, Hlib-Mikolaj of Siennow etc.

(Town and lands archives, VII 63, IX 81 i 110, and indexes, vol. XIII i XVII)

In general, history of polonization of the Ukrainian families was never examined and explored in spite of fact that it is extremely interesting from the cultural point of view and that there is abundance of documents related to it.

In 16th century there was almost no magnate families in Red Ruthenia, which would perserve in Ukrainian (Rusyn) nationality.

Al. Jablonowski names (Zr. Dziejowe, XVIII cz. II str.287-288)* such magnate families out of old aborigin clans as the Lipskis, (decendands of Dymitr of Goraj, endowed by Casimir the Great with immense estates in Chelm lands, the Czurylos (from the same clan), the Bybelskis-Nowomiejskis - all using coat of arms Korczak. The Danilowiczs, Dzieduszyckis and Tarnawskis - using arms Sas. The Kierdejs, Wapowskis, Lahodowskis - using other arms. Except Lahodowskis, which still in 16th century show off their Rusyn origin by care of Uniow monaster, the others denationalized by the end of first half of the 16th century, mostly even before the 16th century outbreak.

* Due to the problem of great interest, here and in a few other paragraphs we quote extensively Alexander Jablonowski's "Zrodla dziejowe", which were mentioned by prof. Hruszevskij. Editors

"By nature of things the Rusyn magnates should have major influence in Ruthenia. The boyar families were powerful there during Ruryk descendants rule and could not be moved out by new sovereign - Casimir the Great and his successors. That was what happened. Taking into consideration both immediate results and historic data we shall conclude that first Polish rulers maintained good relations with important boyar families leaving them at their estates." Then the author names these boyar familes mentioned above by prof. Hruszevskij. Al. Jablonowski counts also the Komarnicki family (perhaps with a kind of question mark) using arms Junosza into boyars. Then "the intermediate link between old Rusyn and pure Polish families were houses, which came to Ruthenia during Opolczyk's rule from Silesia or Moravia, such as the Herburts using arms Paweza and undoubtedly the Fredros using arms Boncza (or from Hungary)" writes Mr. Jablonowski. Further Jablonowski writes: "so numerous formerly in Red Ruthenia and in other Rustyn lands boyar class, now at the end of 16th century semmed ceased to exist. It splitted into two parts: one got itself luckily into file of nobles-gentry endowed with Polish laws, the other pauperized, fell to the class of simple servants, serfs, etc." (p. 175-176)

Few better off noble families remained, which could be counted into Ukrainian (Rusyn) population by their national identification. In known for example petitions of 1539-1540 to the Metropolitan in regard with the Halicz eparchy, following Red-Rusyn nobles took a part: Marek Szumlanski, Iwan Stanimirski, Iwan and Stefan Demidecki, Nikandro Switelnicki, Michal and Marek Balaban, Pawel Zeliborski, Iwan Lopatka, Piotr Uhernicki, Wasko, Trufan and Iwan Grabowiecki, Iwan and Pawel Zahwozdecki, Olechno Zamostski, Iwan Dubrowicki, Wasyl and Olechno Czolhanski, Iwan and Wasko Roznitowski, Raszko and Stefan Swaryczewski, Deonisij and Iwan Horbaczewski, Iwan and Pawel Sambor, Michal and Jacko Jaczniski.

(Archives Z. R. II, 193 and 198)

From aforementioned noble families a few could be counted as wealthy: the Balabans, perhaps the Demideckis and Czolhanskis; the remaining group belongs to moderately wealthy or petty like the Grabowieckis, Dubrowickis, Rozniatowskis, Swaryczewskis, Jaczniskis, etc.

( See at Jablonowski after p. 339 and next, passim*.)

*) "Petty gentry of Rusyn origin. We have deliberated a little - writes Jablonowski - about certain characteristic order of propagation of Rusyn families, known or little known. And it is not a small retnue by no means! Firstly, all houses and families using arms Sas (about 50 families, page 340) just Rusyns, if we discount a legend originating their roots behind the Mountains of Beskid, from Hungarian Walachia. Immediately next to those, there are families with arms Wreby and Korczak (circa 40 families, page 341), probably the aboriginal Ruthenia. Also, although not to same extent, arms Kierdeja are of old Rusyn origin; and with rather Turkish than Hungarian roots come Salawa and Holobok. That is it! The remaining part of the old Rusyn families and houses adjusted their original seal signs to well established already Polish arms, or just adopted them. More often than others such as Nieczuja, Sulima, Junosza, Jastrzab, Ostoja".

Those gentry folk of Ukrainian (Rusyn) progeniture settled widely Red Ruthenia (particularly Przemysl lands) already in 16th century. Later, in 17th century all Rusyn families removed earlier by the government from everything giving income and influence, joined those aforementioned. Propagating and growing in numbers, the petty nobility was loosing their holdings and meaning and finally, it landed among petty landlords, except of course those families extinct earlier or polonized during 16th century. As a result, we can see first half of the 17th century Ruthenia following Rusyn families of petty gentry.

( Lozinski "Prawem i Lewem" I, p. 290-1, gives a list of those families together with other pertinent data. The list, however, is by no means exhaustive, therefore I am adding a number of names being conscious that it will still remain far from being complete and there is a number of names left.)

In Halicz area we have: the Berezowskis, Chocimirskis, Drogomireckis, Grabowieckis, Holynskis, Kniahynickis, Krechowieckis, Medynskis, Swistelnickis, Sulatyckis, Strutynskis, Tatomirs, Uhernickis, Wolkowickis, Zeliborskis, Zurakowskis; in Lviv region: the Balickis, Czolhanskis, Dubrowskis, Hoszowskis, Kopeckis, Lozinskis, Podwysockis, Podlasieckis, Pletenieckis, Pohoreckis, Popiels, Przedrzymirskis, Swirskis, Semihinowskis, Srokowskis, Winnickis, Witnickis; in Przemysl region: the Baczynskis, Bereznickis, Bilinskis, Bojarskis, Bratkowskis, Dobrianskis, Horodynskis, Horodyskis, Ilnickis, Jaminskis, Jasienickis, Jaworskis, Kolnofojskis, Koblanskis, Komarnickis, Kopystynskis, Krynickis, Kruszelnickis, Kulczyckis, Litynskis, Luckis, Monastyrskis, Matkowskis, Paclawskis, Podhorodeckis, Popiels, Radylowskis, Rytarowskis, Sieleckis, Sozanskis, Smereczanskis, Stupnickis, Terleckis, Tureckis, Turianskis, Tustanowskis, Uniatyckis, Uruskis, Winnickis, Wysoczanskis, Zeliborskis; in Sanok region: Dobrianskis and Lozinskis *).

*) Al. Jablonowski, mentioning the names of the Red Rusyn origin nobility still holding their estates at the end of  16th century, apart from aforementioned undoubtedly Rusyn families, gives additionally following clans:

In Halicz region: the Bednawskis, Bludnickis, Czastylowskis, Czerleniowskis, Dymideckis, Grabowskis, Hnileckis using arms Sas Krechowskis (Sas), Kunaszowskis, Lichanskis, Orzechowskis, Obertynskis(Sas), Powerbeckis, Poplawnickis, Szumlanskis, Studzinskis arms Holobok, Zagwojskis, Zywaczowskis.

In Lviv area: the Belzeckis, Borszowskis, Borosniowskis arms Sas, Czajkowskis, Ciemierzynskis arms Sas, Hermanowskis, Jastrzebskis, Narajowskis, Pieczychojskis, Polatyckis, Rozniatowskis arms Sas, Streptowskis, Swaryczowskis arms Sas. In Przemysl lands: the Boryslawskis, Baranieckis arms Sas, Bystryowskis, Blazowskis arms Sas, Chlopczyckis, Chlopickis, Czyzowkis, Dabkowskis, Debowskis, Dubowlanskis, Jasienskis arms Sas, Klodnickis arms Sas, Korczynskis arms Sas, Kropiwnickis arms Sas, Krukienickis arms Korczak, Kupiatyckis, Lubienieckis, Lowieckis, Morawskis, Nowosielskis arms Sas, Nowoszyckis, Tarnowskis, Wolosieckis arms Sas, Zupanskis. In Sanok region: Bukowskis, Leszczynskis, Lodzinskis arms Sas" (p. 330-333).

From among those families, these using arms Sas, Korczak, Holobok are, as we know, undoubtedly of Rusyn progeniture, and the others, the fact of their settling as early as 16th century would proof local progeniture, however, it is prudent to accept Jablonowski's conclusion that "since nobles of Rusyn origin took with time Polish arms, it is difficult to distinguish roots of these houses from houses of Polish origin, taking names from the endowed lands, without in-depth examination." (p. 342).

"Great number names taken from the Red Ruthenia localities can be explained that apart from already accounted for reasons, there was a custom that each separating branch of the family or house or clan, used to take separate name or by-name. And there we have the Boratynskis house arms Korczak from Przemysl region, which gave beginnings to the houses of the Malczyckis, Dabrowskis etc. The Grochowskis arms Junosza, also from Przemysl lands, gave beginnings to the houses of the Hermanowskis, Komarnickis, Kijewskis." (p. 352). Editor's notes.

Mostly they were old families, holding significant estates, which with time grew in numbers, divided into different branches with characteristic by-names and nicknames, such as Proskurczetas, Kalinowieta - Kniahynickis; Lechowskis, Josypowiczs, Jakubszowiczs - Zurakowskis; Beryndas, Soloninkas, Trunkowicz - Czajkowskis; Hryckowietas, Iskrzeta - Paclawskis etc.

(See at Jablonowski's p. 353*) and at Lozinskie's 1. c.)

*) Nicknames among the Terleckis - wrote Al. Jablonowski - Popowietas; Sieleckis - Hryckowietas, Dziurdzies; Blazowskis - Czechs, Sochas, Telepas, Iwankowietas; among the Komarnickis - Jankowietas, Dudyczs; Turzanskis - Holowaczs, Lujs; Sozanskis - Prasolas, Woronowiczs; Winnickis - Mukaszs, Oszosts; Jaworskis - Mrzyglodowiczs; Popiels - Tarapatyczs, Petelczycs (Chwosciaks - Lozinski, p. 291); Bratkowskis - Puhaczs; among the Kruszelnickis - Wolks, Holowkas, Popowietas, Blyszczycs; Swaryczewskis - Czepiels; Chojenskis - Kostrowiczs; Sosnowskis - Feciulowiczs; Czarnolozkis - Orzeszkowiczs; Piaseckis - Skoczylass; Gruszeckis - Zakowiczs; Stawskis - Bylinas, Sowas; Komorowskis - Malcherowiczs.

These families belonged to two specifically Ukrainian coat of arms groups: Sas and Korczak (in particular to the first one). Progeniture and propagation of these arms among Ukrainian (Rusyn) nobility remains unresolved, however, from historic and cultural point of view, very interesting story.

(See footnote 4, p. 610-12, v. VI "Historya Ukrainy-Rusi")

Military reviews prove great number of these petty nobility families (military review was a mandatory gathering and presentation of all nobles in the region to show military readiness - sp) of first half of the 17th century.

(Numbers related to the reviews per Lozinski, op. c. I p. 339-40, 342)

So, during Lviv lands nobility review i 1621, total number of gentry was 518. Among them 43 Czajkowskis, 34 Hoszowskis and 40 Witnickis. During Przemysl lands review in 1648 among almost 1000 gentry there were 70 Jaworskis, 46 Kulczyckis, 36 Winnickis, 23 Bilinskis ). In the documents related to the reviews we can find details on arms and armories and war readiness of the nobles, showing clearly their "wealth" and social status. Few of them could afford a retinue and those being able to show on the horseback and at arms were in minority. Out of 43 Czajkowskis three came with horses, remainings presented themselves on foot. Out of 40 Witwickis nobady was riding a horse. The Lviv lands review shows even with greater emphasis the petty gentry poverty, due to which, most of them could not afford not only a horse, but even any kind of armory. Noble Hryc Wolczkowicz Jasnicki of Jasniszcze presented himself on foot, but with a saber and a musquet. Noble Iwan Wolczkowicz Jasnicki stood also on foot, but only with a "stick" (a primitive rifle - sp); noble Roman Hoszowski standing as a substitute for his father Anton Hobrycz Hoszowski presented hinself also only with a "stick"; noble Fedor Hoszowski of Kleczkowicze was on foot with a saber and a musquet, but noble Stec Andronikowicz Hoszowski wielded only a rapier (considered as inferior to a saber - sp), noble Fedor Szumlanski of Bratkowicze presented himself on foot with a "stick", noble Hryhory Rudnicki of Bratkowicze (note two nobles were sharing an estate, possibly with others) with a saber and a musquet, noble Iwan Zaplatynski of Ostaloicze with a saber, an axe and with a bird gun (small caliber rifle), etc.

(Town book of Lviv, 280, p. 2581-5)

Poverty did not allow these people to afford even so low degree of learning and culture, which better off Polish and polonized nobility could afford. This caused that these petty gentry was closer to the "masses" and peasants and in the effect caused that these people preserved their national identity as Ukrainians (Rusyns) through out not only 17th and 18th century, but also later, till modern times. These folks remained in 17th and 18th century, similarly as in 15th and 16th centuries faithful to their "Rusyn religion" and national tradition and in a same way as all those Waskas, Fedkos, Hryckos (typical Rusyn names - sp) with no less characteristic by-names like Puhaczs, Kolodrobs, Wowkos, Holowkos, Tarapatyczs, Popowietas, etc. differ from Przeclaws, Prandotas, Zboznys and Szczesnys, Polish nobility, gente or natione.

(See Lozinski, op. c. p. 291)

Their national identity is alive with them and, sometimes, they show off as reprezentatives of "all Ruthenia", Ruthenia of unclear form, indistinctive, such as it was in the imagination of all Western frontier inhabitants, immense Ruthenia reaching with its boundlessness, yonder, to the Eastern horizon beyond haze.

Being in majority among all local nobility and based on the Polish Constitution recognizing all nobles as equal, without distinguishing the wealthy from the petty, honors, education, titles and offices and resolving all public matters by common vote of all present, these masses of petty gentry could easily govern their lands and counties, elect their candidates to the offices and have leading role in the life of province. Unfortunately, they were lacking solidarity, well defined social, political and national goals, organization, and in result, those people were too often moved to insignificant position and subdued to their better off and having more influence Polish "brothers".

There were however, moments, when crystallized in some cast in concrete fact national or class interest pushed this nobility mass towards more active and solidary action. Reasons and conditions creating such an action are not always clear, even when the facts are well known. Such mysterious activity was massive joining of the Halicz region nobility the Moldavian palatine Bohdan army during his aggression against Red Ruthenia lands in 1509.

(This Bohdan's aggression and resulting retaliation against Moldavia Pulaski describes in his sketch: "Zygmunt I's war with Moldavian palatine Bohdan in 1509", Sketches, v.I)

Incidentally there we can find that people such as Iwanko Demidecki and Ilja Szumlanski, Iwanko, Jacko, Wasko Mieszczenskis (?), Fedko Dubrowicz, Zan Cucylowski, Sienko Witwicki, Wasko and Marek Kniahynickis, Semen, Iwan, Senko and Sydor Drogomireckis, Sienko Balicki, Dmytro z Danyskowicz, Hryhory, Senko, Hryncza, Hryhor, Ficza and Iwasko Berezowskis, Iwasko Pyszyninski (?), Andrzej Lucki joined Moldavian forces.

(Materyaly, I, 66 - some names distorted)

The were pronounced traitors

(Sua temeritate, fidelitate postposita, sponte et non coacti ad eundem woywodam defecissent eidemque se absque legittima causa subiecissent- ibid.)

and their estates were confiscated. After Polish victory in 1509/10 winter, when Bohdan was obliged by a treaty, to return all Ukrainians, those nobles came back excusing themselves that they joined Moldavian forces not by good will but being threatened and forced into it. Their excuses were accepted and consequently, their rights and estates were returned to them. It is, however, hard to believe their excuses. Some of the circumstances could be explained by certain relation of religious and cultural nature between Western Ukraine and Moldavia, however, there is no definite information on the subjest available. When we remember, though, that less than twenty years earlier there was also unclear movement related to certain Mucha, when the Pokucie and Red Rusyn peasantry were represented by a notorious Moldavian agent. A year after that the Moldavian palatine supports certain pretender (contemporary Polish chronicler named him Andrzej Borul), which called himself a rightful heir to the Rusyn throne, grabbed by Casimir [the Great]. The pretender, having Sultan's military help, tried to take over the Western Ukraine, but he was incidentally apprehended by the Michal Buczacki's servants.

(Monum. pol. hist. III, p. 239-40)

Twenty years after 1509 episode, during another Moldavian raid against Western Ukraine, the Rusyns again, almost unanimously subjected themselves to the palatine, which accepts their act gratefully, having killed the roman Catholics in meantime.

(Ad quem Rutheni illic paene omnes advolant et se illi gestibundi subjiciunt, quos ille benigne suspicit et tractat, eos vero, qui Romani ritus sunt occidi jubet. Acta Tomicina, XII, 393, list w grudniu 1530 r. )

Worth remembering is a king's act of 1511 requiring that the Red Ruthenia lords shall not attend the religious observances in Moldavia, since they - suscipiendorum ordinum, ut ipsi putant sacrorum, causa solent se conferre in Valachiam et alias exteras partes et plerumque de rebus et statu regni apud hostes disserere positionemque regni prodere (Corpus iuris polon. III, 71)

Of course, we have here in all those incidents of the end of 15th and first half of the 16th centuries, certain evidence of a Ukrainian - Moldavian irredentism, so unclear due to the lack of information sources.

Clearer, though, are some acts of the Ruthenian nobles in 17th century. In the Western Red Ruthenia for example, it was a fight going for almost half of a century after Kopystynski's death (1610), for the church of Przemysl lordship, between Orthodox  and Greek church members.

(See Dobranski's "Istorja episkopow eparchii peremyszlskoj", Lozinski "Prawem i Lewem" I, p. 294 et subs.), Golubiew "Piotr Mohyla", v. II, p. 135 et subs.)

The defense of the Eastern rite against Greek church was in that time considered as a matter of honor, not only in relation with religion but also with national pride. Local nobles were interested in it very much, since majority of the Orthodox church officers were and members of the local nobility, church lordship  including. Therefore all changes, both internal and in hierarchy of the eparchy were not neutral for those nobles. When after Kopystynski's death, also a local noble, who was firmly with Eastern rite, the king promoted to the eparchy a Greek church member and his protégée, Atanazy Krupecki, both clergy and nobility submitted a very strong protest and started annoy if not bully the eparch. The king Zygmunt took Krupecki unter his personal protection and ordered that a great deal of money, as much as 50,000 dukats (gold coins - sp) was deposited against possible harm to the eparch or other harmful action. The names of the eparch's adversaries were mentioned in the king's order, and there we have: Iwan and Mikolaj Chlopeckis, Marcin Rytarowski, Fedor Turianski, Andrzej and Iwan Sozanskis, Iwan Monastyrski, Iwan, Pawel, Iwan, Mikolaj, Lukasz, Adam, Wasyl, Samuel and Michal Kopystianscy, Wasyl Terlecki, Fedor Winnicki, Stefan and Bohdan Radylowskis, Marcin-Aleksander Farafunta Blazowski, Iwan, Fedor, Hryhory, Pawel and Hrycko Popiels, Martyn Jasieniecki, Hrycko Koblanski, Aleksander Uhernicki, Iwan and Wasyl Buntowieckis (!) (this surname could be translated as Rebel - sp) Fedor and Iwanko Kulczyckis, Piotr Rohozinski, Piotr and Aleksander Holatyckis, Iwan Czajkowski, Hrycko Janocki, Iwan Tustanowski, Fedor Koblanski, Bosko Chmytkowski, Fedor Kuniczkowski, Dmytro and Piotr Hordynskis, Iwan Ilnicki, Dmytro Sydorski, Dmytro Burda, Fedor Tatomir.

(The Przemysl Archives, 327, p. 18-19) (In later fight between Krupecki and Hulewicz, particular role played the Hulewicz's brothers  Aleksander and Daniel Hulewiczs, the Czernichow sandardbearer Andrzej Kossakowski, Andrzej Zahorowski, Semen Myszka Choloniewski, Teodor Winnicki and Piotr Szeptycki. -  Editor)

Among Orthodox contra-candidates, the nobles supported the eparch Hulewicz, an energetic man who was able to organize the nobles and take the eparchy estates and offices from Krupecki by force. The nobles, due to their persistence, obtained an amnesty act for Hulewicz, together with a lifetime lordship. After Hulewicz's death, the same nobles brought in by force the dead eparch Orthodox successor Winnicki, who successfully ousted Krupecki from the eparchy. Later, the nobles gave strong support to Winnicki in his fight with another kings protégée, Polish national and Greek church member Chmielowski, which caused that Chmielowski was not even able to take over the eparchy, but even live in there. Restlessly, the nobles initiated the local political assemblies acts in defense of Winnicki, instructed their representatives accordingly to act on Winnicki's behalf both in Parliament and before the king, which resulted in Winnicki's confirmation as the eparch. 

Not so unified and unanimous, however, very distinguished, was joining of the Red Ruthenia nobility, forces of Bohdan Chmielnicki's popular uprising. Variety of stances was caused by certain economic factors, as well as class interest. Main area of this movement was Halicz region (the movement was relatively weakly developed in Western Red Ruthenia), the local nobles particularly supported though the irredentism organized in Pokucie by Semen Wysoczan (perhaps one of Wysoczanskis). The nobles were there the chieftains, "colonels" leaders of the peasants and burghers which were a core of the Wysoczan's forces.

(see Tomaszewski's "Narodni ruchy w Halyckij Rusy 1648 r. " (in Zapyski nauk. tow. im. Szewczenki, v. XXIV et sep.), p. 39 et subs., comp. p. 121-3)

In this and in the other uprising details we can see a number of the Hrabowieckis, Holynskis, Berezowskis, Skolskis, Kniahinickis, Zurakowskis, Tatomirs, Drohomiereckis, Jazwinskis, Strutynskis, Medynskis, Hoszowskis, Popiels. The Poles in general, charged the Ukrainian nobility for supporting the uprising and ousting Poles from the lands, etc.

(Zerela IV, 42, 74, 83, 97, 152. V, 42, 63, 75. see  Tomaszewskis op. c. p.41)

Alas, lack of enunciation on the part of the uprising participants offers little possibility of recognizing the nobles' motives and nobility's understanding of the uprising origins and reasons.

Omitting such extraordinary episodes, even regular day-to-day life proves important meaning of the petty nobles in preserving of the Ukrainian element and national tradition. They were rather poor people, not well educated, without influence, however, still their material and social position was much higher than the deprived of any rights feudal peasantry. In spite of the poverty, there were numerous examples of  ut in substantia sic in moribus et claritate talented people growing above the level of fall of the Ukrainian element caused by Polish reign. Truly though, those growing became quickly enough in its majority strangers to their own nation and accepting outward cultural forms, assimilated with "cultural" Polish environment. Nevertheless, presence in the Ukrainian file of this a little more wealthy and mainly haughtier element, gave this file some moral power and in many instances it was a help to the contemporary national activist in their works. Reading aforementioned registers of the Red Ruthenia nobility families, the reader could remember the Balabans i Kopystynskis, Zeliborskis and Winnickis, Pletenieckis and Kalnofojsks, Radylowsks and Zurakowskis, which wrote their names into the Ukrainian history as remarkable activists of religious, educational and cultural life of their motherland. These petty nobles gave their members to clergy; better half of those families became with time clans, let's say dynasties of the high clergy. And great number of those names was written on the chart of the first hundred-year history of the contemporary Ukrainian Galicia national re-birth. (...) s. 15

Polish

Prof. Michal Hruszewski

Szlachta ukraińska na przełomie XVI i XVII wieku.

Wyjatek z t. VI "Historyi Ukrainy-Rusi", rozdzialu III. pt. "Stosunki kulturalne i narodowe: sklad narodowosciowy i narodowe zywioly". Przeklad przejrzany i poprawiony przez autora. Drukowane w: Z dziejow Ukrainy, Ksiega Pamiatkowa., pod redakcja W. Lipinskiego, Kijow 1908

W poszczegolnych ziemiach Ukrainy wskutek niejednakowych warunkow politycznych, ekonomicznych i kolonizacyjnych stosunki narodowosciowe w okresie XIV-XVI w. ukladaly sie odmiennie i w chwili przelomowej u progu XVII w. znacznie miedzy soba sie roznily. Z tego powodu nalezy przeprowadzic wprzod podzial ziem ukrainskich na czesci, miedzy ktoremi zachodza pod tym wzgledem jakiekolwiek roznice, a nastepnie zbadac kazda z nich oddzielnie. A wiec zosobna rozpatrzymy pas zachodni, obejmujacy Rus Czerwona, Podole, ziemie Chelmska i Podlasie; pas wolynski z Pobuzem Brzescianskiem (Brzesko- litewskiem) i Pinszczyzna, pas prawobrzezny z Pobozem i Podnieprowiem,wreszcie pas zadnieprzanski.

Rus Czerwona. W pasie zachodnim ewolucya stosunkow narodowosciowych poczela sie , jak wiadomo, najwczesniej i zmiany w tych stosunkach zaszle zarysowaly sie tam najsilniej. W swoim miejscu wykazalem, ze juz w czasie walki o Rus Czerwona w 1340-1370 latach, wyzsze, uprzywilejowane warstwy tamtejszej ludnosci ukrainskiej mocno ucierpialy i zostaly wtenczas znacznie oslabione ( Historya Ukrainy-Rusi, t. IV, str. 61-2, V. s. 20-3). Wszyscy ci, ktorzy wzieli jakikolwiek bardziej czynny udzial w obronie zachodniej Ukrainy przed okupacja polska, po odniesionem przez Polske zwyciestwie zmuszeni byli - o ile nie polegli w walce - albo emigrowac do ziem wolenskich, nadbuzanskich itd., albo tez w skutek utraty czy konfiskacyi dobr, zepchnieci zostali na nizsze szczeble drabiny spolecznej. Na ich zas miejsce i wogole wszedzie, gdzie tylko odkrywalo sie nowe ujscie dla uprzywilejowanej kolonizacji, rzad polski wprowadzal uprzywilejowane elementy polskie, albo te cudzoziemskie, o ktorych byl pewien, ze sa stronnikami i zwolennikami okupacji polskiej. Rozdaje on hojnie nadania ziemi - a wiec wloscie rozlegle, istne posiadlosci ksiazece, jak wlosc Rzeszowska Jana Pokoslawa, Samborska Spytkow, Jaroslawska Tarnowskich, lub ogromne latyfundya Odrowazow, Kmitow, Buczackich i mniejsze majetnosci skonfiskowane wlascicielom tubylcom, albo odebrane od roznych " nullo jure possessores", nie mogacych sie wykazac odpowiednimi dokumentami na prawo wladania, rozdaje wreszcie wsie do wolnych wloscian nalezace. Polacy i rozni inni cudzoziemcy, ktorzy sluza polityce polskiej, otrzymuja wyzsze urzedy administracyjne. W sfere mieszczanska wprowadza sie po wielkich miastach w znacznej ilosci element polski i wogole obcoplemienny, przenika on nawet do mas wloscianskich po wsiach na niemieckiem prawie osadzonym.

Obok tej arystokracyi obcej na przelomie XIV i XV w. trzymaja sie jeszcze w znacznej ilosci resztki rodow tubylczych, zepchnietych juz jednak wtenczas na plan drugi. Ciekawe odzwierciedlenie tych stosunkow znajdujemy w skladzie sadu polubownego zwolanego w r. 1404 do Medyki w sprawie sporu Jagielly z Elzbieta Pilecka. Wzieli w nim udzial nastepujacy miejscowi dostojnicy i panowie: Maciej biskup przemyski i Athanazy wladyka, Jan z Tarnowa starosta ruski, Kmita wojewoda sandomirski, Iwo z Kleczycy, Jaszko z Rzeszowa, Benko z Zabokruk, Jaszko Mazowszanin, Mikolaj z Kulikowa, Jaszko Klus, Krystyn z Marcinkowicz, Mikolaj Pstroski ( czy Pszerozki ), Jaszko Fortuna, Franciszek Borsnicz, Hrynko Sokolecki, Andrijko i Hrycko Bybelscy, Hrycko Kierdejowicz, Hlib Diadkowicz, Wolczko Presluzycz, Danylo Zaderewicki, Kostko Solneczkowicz, Kostko sedzia przemyski, Jacko sedzia sanocki, Wasko Teptiukowicz, Mychajlo Procowicz, Drahut ( war. Drahin ) Woloch, Chodko Czemer, Juryj i Wasko Moszonczycze, Wolczko Kuzmicz, Mychajlo Senkowicz, Iwan Danslawicz, Oleszko Hrudkowicz, Wasko Czortkowicz). Dokument w bibl. Czartoryjskich w dwoch oryginalnych tekstach -ukrainskim (ruskim) i lacinskim. Pierwszy wydany w Aktach J. Z. R. l.9 i u Holowackiego; nowe wydanie (fascimile) w " Paleograficzeskich snimkach" I N.31, tekst lacinski wydano niedawno w t. IV Kodeksu Malopolski, l. 1084. W tekscie ukrainskim niektore polskie imiona zruszczono, w lacinskim odwrotnie i dlatego trzeba brac pod uwage i jeden i drugi. Porownac z tym rejestrem niektore dane z ostatniej cwierci XIV i pierwszych lat XV w. -jak kontrakt sprzedazy Kalenikowego monasteru 1378 r. (Akta gr. i ziem. II l. 9), w ktorym spotykamy jeszcze starego Chodka Bybelskiego z synami Dworskowiczow, Drozda, Waska Kuzmicza i in.,ib. IV.19,V.14 i in. W tym rejestrze znaczniejszych " szlachcicow i ziemian Ruskiej ziemi", jak ich nazywa dokument - a wlasciwie tylko zachodniej jej czesci, glownie ziemi przemyskiej - Rusini, jak widzimy, wystepuja w pokaznej jeszcze liczbie (szereg ich zaczyna sie od Hrynka Sokoleckiego i do konca juz, za wyjatkiem tego Drahina Woloha, sa to zapewne, jak mozna sadzic z imion- sami Rusini). Jednak oni wszyscy figuruja na planie drugim, po Polakach, i wsrod nich nie ma ani jednego dygnitarza za wyjatkiem Kostki Bolestraszyckiego, sedziego przemyskiego i Jacka sedziego sanockiego, urzednikow bynajmniej niewysokich (rzecz sie dzieje jeszcze przed reforma sadownictwa w rusi Czerwonej). Podobne stosunki widzimy i we wschodniej czesci Czerwonej Rusi. Tam w pierwszej polowie XV wieku spotykamy duzo jeszcze zamoznej ukrainskiej (ruskiej) arystokracyi, ale rowniez pozbawionej wplywow i zajmujacej podrzedne stanowiska. Na akcie konfederacyi ziemi Lwowskiej i Zydaczowskiej wieksza polowe podpisanych tam nazwisk szlacheckich, stanowia nazwiska szlachty ukrainskiej, ktora zachowala nie tylko narodowy charakter swych imion, ale nawet uzywa jeszcze niekiedy ruskich pieczeci, jak naprzyklad Jursza z Chodorowstawa, Stanko z Dawidowa (w 1410 r. zwal sie on jeszcze Ostaszko z Dawidowa), Dmytro Lahodowski, Martyn Kalenyk z Podhajec, Michno i Paszko z Borszczowa, Juryj z Malczyc, Senko Halka z Iljaszowa, Senko z Nahorec, Olechno, Marko i Lenko z Drohoszowa, Petro Wolczko z Kolodeniec, Stecko, Onyszko i Stecko-Ilko z Czerkas, Dmytro i Jacko z Didoszyc (Diduszyccy), Jacko z Roznitowa, Andrejko z Swaryczowa, Iwaszko z Dulib, Iwan z Koszawy, Oleksa i Luczko z Witwic, Danko, Myka i Senko z Balic, Jacko z Nowosielic. Akta grodzkie i ziemskie. VII, 55; opis pieczeci tamze st. 108-109; napisy cyryliczne znajduja sie na 8 pieczeciach, niektore maja napisy lacinskie, ale o ruskich formach imion -jak Michn...de Borsofsky, Ilko, Stecko dominus de Sirkaz, (Iac)konis de Dzedosicze.

Rusini jednak w ciagu XV w. piastuja niekiedy w tych ziemiach urzedy i dygnitarstwa- juz to obieralne szlacheckie (po reformie), juz to nadawane przez krola. Taki Senko z Siennowa (de Syennow) jest podkomorzym i tutorem przemyskim podczas konfederacji 1436-37 r., Ihnat z Kutyszcz przez dlugie lata sprawuje urzad sedziego halickiego (1438-1471), Wasko z Rybotycz, przedtem podsedek, urzad sedziego przemyskiego (1460-67) , Jacko Bybelski jest stolnikiem, a Olechno alias Aleksander Porochnicki podstolim przemyskim, Hlib-Mikolaj z Siennowa znany jest jako podsedek (1471-77), a nawet na kasztelanii przemyskiej zasiadal jeden z Porochnickich (1449-54). Daty odnoszace sie do tych osob w indeksach odpowiednich tomow Akt. gr. i ziemskich.

Ale jest to zarazem okres szybkiego wynaradawiania sie owych wybitniejszych rodow ukrainskich, ktore jeszcze w wyzszych warstwach szlachty miejscowej pozostaly. Roztapiaja sie one powoli i wreszcie znikaja bez sladu wsrod naplywowego zywiolu polskiego. Dzialaly tu bowiem nadzwyczaj energicznie takie czynniki i wplywy, jak wspolnosc interesow klasowych, dazenie do faktycznego ( a nie tylko de iure) zrownania sie z uprzywilejowana arystokracja polska, chec zdobycia wszystkich tych prerogatyw i honorow, ktore stawaly sie dostepne jedynie dla szlachty i magnatow polskich, oddzialywanie szlachecko-polskiej kultury i rosnace tuz obok wplywy katolicyzmu, ktory, zataczajac coraz szersze kregi, obejmowal powoli coraz to nowe ziemie ukrainskie, wreszcie mieszane sluby Rusinow z Polkami i odwrotnie. "Kiedy sie trafilo -opisywal ten proces polszczenia Rusi na podstawie tradycyi familijnych potomek jednego z takich spolszczonych rodow Jan Prochnicki (Porochnicki), arcybiskup lwowski i wielki protektor Jezuitow - ze panna byla jedynaczka z majetnoscia, (albo) wdowa bogata, krolowie swoje Polaki szlachte posylali do Rusi, (faverunt) dopomagali im swymi wplywami i tak zeniac sie tam czesto napelniali Rus i religionem catholicam romanam wprowadzili. Ostatek perfecit vigilantia pastorum (dokonala pilnosc pasterzy), ze i przedni panowie z Rusi do jednosci kosciola rzymskiego przeszli, eiurate schismate graeco (porzuciwszy grecka schyzme). Wyciagi z tej familijnej kroniki arcyb. Prochnickiego, pisanej w pierwszej cwierci w. XVII, podane sa w XLVIII t. "Zapisek nauk. Tow. im. Szewczenki", str. 6 Nie mozna oczywiscie- jak to czyni autor- przypisywac takiego olbrzymiego wplywu slubom mieszanym, faktem jednak jest, ze nie tylko oddaly one wiele majatkow w rece polskie, ale i przyczynily sie znacznie do polonizacji rodow ukrainskich. Tak na przyklad w tym samym rodzie Bybelskich, z ktorego wywodzi sie arcybiskup Prochnicki -jednym z najmozniejszych rodow ukrainskich w Rusi Czerwonej - wnuczke Chodka Bybelskiego Duchne wydano za Polaka Jana Barzy z Bolozowa (Pochodzenie rodu niejasne, ale sadzac z imion, juz w pierwszej polowie XV w. byl to rod jesli nie polski, to w kazdym razie spolszczony. Jako dokumentalna ilustracya dla tego rodzaju slubow -jedna z wielu - moze posluzyc takze i ta: generosa Oluchna de Hermanow consors generosus Albert Svathek de Uyasd iudicis castr. leopoliensis. Akta gr. i ziem. VII, 53) i rod tego ostatniego wzbogacony majatkiem Bybelskich osiagnal w w. XVI wysokie stanowisko i senatorskie krzesla, dla Bybelskich niedostepne. Z r. 1441 zachowala sie intercyza slubna miedzy Senkiem Bybelskim a Fredrem z Pliszowic, w ktorej Fredro zobowiazuje sie wydac zan corke pod warunkiem, ze Senko przed slubem "sie wychrzci", innemi slowy przejdzie na wiare lacinska. "Szl. Frydro z Pliszowicz -czytamy w tym akcie - i szl. Jacko z Bybla z bratem swoim ulozyli sie dobrowolnie miedzy soba, ze Frydro wydaje corke swa Jadwige za Senka z Bybla, pod warunkiem, aby zamazpojscie wraz z weselem odbylo sie za lat cztery (in quatuor annis debet fore copula et cum hoc nupcie), i jesli ktora ze stron nie dotrzyma umowy, wyjawszy wypadek smierci, to ma zaplacic drugiej stronie tysiac grzywien poreki, a Senko za taka sama poreka ma wychrzcic sie przed slubem (et etiam Senko sub eodem vadio debet se baptizare prius quam copulam contraheret), i Frydro ma dac Senkowi posagu dwiescie grzywien gotowka i tylez w odziezy, a Senko ma zaplacic zonie swej Jadwidze wiana i wyprawy 600 grzywien na polowie tych majetnosci swoich, ktore mu przypadly przy podziale". (Akta gr. i ziemskie, XIII, 1491)

Takiego rodzaju ewolucya odbywala sie w ciagu XV i XVI w. w ciszy i ustroniu familijnych i innych prawno-prywatnych stosunkow. Moze swiadkami tych przemian sa owe imiona podwojne, tak czesto spotykane w drugiej polowie w. XV u rozmaitych przedstawicieli ukrainskich rodow Rusi Czerwonej, owe Costhko alias Joannes Porochnicki, Joannes alias Hrycko Bybelski, Hlib-Mikolaj z Siennowa itd. (Akta gr. i ziemskie, VII 63, IX 81 i 110, i indeksy t. XIII i XVII) W ogole zas historia polonizacji tych rodow ukrainskich - a zbadac ja mozemy chociazby na podstawie danych dokumentalnych -nie byla dotychczas dokladnie wyswietlona, pomimo, ze z punktu widzenia kultury jest ona niezmiernie ciekawa.

W w. XVI nie ma juz prawie na Rusi Czerwonej moznych rodow, ktore by wytrwaly przy narodowosci ukrainskiej (ruskiej). Ze starych rodow tubylczych w XVI w. Al. Jablonowski (Zr. Dziejowe, XVIII cz. II str.287-288)* wylicza takie magnackie rodziny: Lipskich (potomkowie Dymitra z Goraja, obdarowanego przez Kazimierza wielkiemi dobrami w ziemi chelmskiej, Czurylow ( z tego samego rodu), Bybelskich-Nowomiejskich - wszyscy herbu Korczak. Danilowiczow, Dzieduszyckich i Tarnawskich -herbu Sas. Innych herbow - Kierdejow, Wapowskich, Lahodowskich. Wyjawszy Lahodowskich, ktorzy jeszcze w polowie XVI w. manifestuja swa ruska narodowosc piecza o monaster Uniowski, reszta wynarodowila sie przed pol. XVI w. - przewaznie jeszcze przed poczatkiem tego stulecia. * Ze wzgledu na zaciekawienie, jakie budza poruszane tu zagadnienia, pozwalamy sobie w tem i w kilku dalszych miejscach przytoczyc in extenso ze "Zrodel dziejowych" Aleksandra Jablonowskiego cytowane przez prof. Hruszewskiego ustepy. Redakcja

"Z natury rzeczy na Rusi powazne wielce miejsce- pisze Al. Jablonowski -winno bylo zajmowac moznowladctwo pochodzenia ruskiego. Mozne bojarstwo bylo tam potezne juz za Rurykowiczow i nie moglo byc teraz usuniete na strone przez nowa wladze zwierzchnia - w osobie Kazimierza Wielkiego i jego nastepcow. Istotnie tak tez sie stalo. Wnioskujac z bezposrednich nastepstw, mozemy napewno przyjac, pomijajac juz notoryczne dane, iz pierwsi wladcy polscy utrzymywali, przychylne sobie czy pojednane z soba, bojarstwo mozne przy posiadanych dotad dobrach.". Nastepnie autor wylicza te ruskie rody starobojarskie przytoczone powyzej u prof. Hruszewskiego. Dodamy tylko, ze do rodow bojarskich pochodzenia ruskiego Al. Jablonowski zalicza jeszcze pod znakiem zapytania i Komarnickich herbu Junosza. Wreszcie "ogniwo posrednie miedzy grupami staro-ruska i szczero-polska przedstawialy - wedle Al. Jablonowskiego - domy przybyle na Rus Czerwona za wielkorzadcow Opolczyka - ze Slaska czy Moraw - jak dom herburtow herbu Paweza, a bez pochyby i Fredrow herbu Boncza ( z Wegier moze)". W innem zas miejscu pisze Al. Jablonowski co nastepuje: "tak liczna niegdys na Rusi Czerwonej jak i po wszystkich ziemiach ruskich, klasa bojarow teraz pod koniec XVI w. ledwie slady po sobie zostawila. Rozlamala sie ona tu i pochylila w dwoch przeciwnych kierunkach: jedna jej czesc dostala sie szczesliwie miedzy zastepy ziemian-szlachty, obdarowanych prawem polskim, druga spadla na stanowisko prostych slug zamkowych, sluzek itp." (str. 175-176) Niewiele jest juz szlachty zamozniejszej, ktoraby wowczas jeszcze za ukrainska (ruska) z przekonan narodowych uwazac mozna bylo. W znanych na przyklad petycjach do metropolity w sprawie eparchii halickiej z 1539-40 r. bierze udzial nastepujaca szlachta czerwono-ruska: Marek Szumlanski, Iwan Stanimirski, Iwan i Stefan Demideccy, Nikandro Switelnicki, Michal i Marek Balabanowie, Pawel Zeliborski, Iwan Lopatka, Piotr Uhernicki, Wasko, Trufan i Iwan Grabowieccy, Iwan i Pawel Zahwozdeccy, Olechno Zamostski, Iwan Dubrowicki, Wasyl i Olechno Czolhanscy, Iwan i Wasko Roznitowscy, Raszko i Stefan Swaryczewscy, Deonisij i Iwan Horbaczewscy, Iwan i Pawel Samborowie, Michal i Jacko Jaczniscy. (Akty Z. R. II, 193 i 198) Z pomienionych rodow kilka zaledwie zaliczyc mozna do szlachty zamoznej - Balabanow, moze Demideckich, Czolhanskich; reszta jest to szlachta srednia, albo drobna, jak Grabowieccy, Dubrowiccy, Rozniatowscy, Swaryczewscy, Jaczniscy itd. ( Por. u Jablonowskiego po. c. str 339 i nastepne, passim*.) *) "D r o b n a s z l a c h t a g n i a z d o w a r u s k a. Zatrzymac sie jeszcze nieco musimy - pisze Al. Jablonowski - nad pewnymi charakterystycznymi rysami, uderzajacymi badacza przy rozwazaniu trybu rozkrzewiania sie oraz rozsadowienia notorycznie znanych lub mniej watpliwych chociazby, rodow gniazdowych staroruskich. A w zastepstwie ogolnym szlachty czerwonoruskiej poczet to niemaly! Naprzod przedewszystkiem rody i domy, uzywajace na szczycie znaku herbowego Sas ( jest tych rodzin 50 z gora, str. 340) - bez wyjatku chyba sama Rus, mniejsza o legende, prowadzaca ich niby przodka wspolnego z poza gor Beskidu, ze srodowiska Woloszy wegierskiej. Zaraz za nimi, co do sily i liczby, ida, noszacy na szczycie Wreby - herbu Korczak (grupa ta obejmuje kolo 40 nazwisk, str. 341), podobniez, bodaj nie wszystkie rody - Rus pierwotna. Wylacznie tez, choc nie w takiem rozgalezieniu, staroruskie tylko rody szczyca sie herbami: Kierdeja - predzej juz turskiego niz wegierskiego pochodzenia, Salawa i Holobok. I tyle! Reszta zas rodow notorycznie staroruskich, przystosowala pierwotne znaki swe pieczetne do postaci wyksztalconych juz herbow polskich, lub poprzybierala sobie wprost takowe. Czesciej zas od innnych takie, jak: Nieczuja, Sulima, Junosza, Jastrzab, Ostoja".

Na Rusi Czerwonej (szczegolnie w ziemi przemyskiej) owej drobnej szlachty ukrainskiej (ruskiej) bylo bardzo wiele juz w w. XVI. Pozniej w w. XVII przylaczaja sie jeszcze do niej prawie wszystkie te rody ruskie, ktore w czasach poprzednich usuniete zostaly przez rzad od wszystkiego, co wowczas dawalo dochody i wplywy. Rozmnazajac sie i rozrastajac liczebnie, staczaly sie one powoli ze swego dawnego stanowiska, az znalazly sie nareszcie w szeregach drobiazgu szlacheckiego za wyjatkiem oczywiscie rodow wygaslych lub spolszczonych w ciagu w. XVI. W rezultacie w pierwszej polowie w. XVII widzimy na Rusi Czerwonej nastepujace rody ruskie drobnoszlacheckie, ktorych nazwiska przekazaly nam akta wspolczesne. ( Lozinski "Prawem i Lewem" I, str. 290-1, podaje spis tej drobnej szlachty ( przytacza rowniez jej charakterystyke). Spis ten jednak nie jest wyczerpujacy - dopelniam go, z zastrzezeniem, ze i w tej postaci nie obejmuje on jeszcze wszystkich nazwisk.) W Ziemi H a l i c k i e j wystepuja wiec: Berezowscy, Chocimirscy, Drogomireccy, Grabowieccy, Holynscy, Kniahyniccy, Krechowieccy, Medynscy, Swistelniccy, Sulatyccy, Strutynscy, Tatomiry, Uherniccy, Wolkowiccy, Zeliborscy, Zurakowscy; w ziemi L w o w s k i e j: Baliccy, Czolhanscy, Dubrowscy, Hoszowscy, Kopeccy, Lozinscy, Podwysoccy, Podlasieccy, Pletenieccy, Pohoreccy, Popiele, Przedrzymirscy, Swirscy, Semihinowscy, Srokowscy, Winniccy, Witniccy; w ziemi P r z e m y s k i e j : Baczynscy, Berezniccy, Bilinscy, Bojarscy, Bratkowscy, Dobrianscy, Horodynscy, Horodyscy, Ilniccy, Jaminscy, Jasieniccy, Jaworscy, Kolnofojscy, Koblanscy, Komarniccy, Kopystynscy, Kryniccy, Kruszelniccy, Kulczyccy, Litynscy, Luccy, Monastyrscy, Matkowscy, Paclawscy, Podhorodeccy, Popiele, Radylowscy, Rytarowscy, Sieleccy, Sozanscy, Smereczanscy, Stupniccy, Terleccy, Tureccy, Turianscy, Tustanowscy, Uniatyccy, Uruscy, Winniccy, Wysoczanscy, Zeliborscy; w ziemi S a n o c k i e j : Dobrianscy i Lozinscy *). *) Al. Jablonowski, wyliczajac czerwonoruska "S z l a c h t e g n i a z d o w a, t r z y m a j a c a s i e s w y c h g n i a z d pod koniec w. XVI", procz wyzej wymienionych rodow niewatpliwie ruskich, podaje jeszcze rody nastepujace:

W z i e m i Ha l i c k i e j; Bednawscy, Bludniccy, Czastylowscy, Czerleniowscy, Dymideccy, Grabowscy, H n i l e c c y h. Sas. K r e c h o w s c y h. Sas, Kunaszowscy, Lichanscy, Orzechowscy, O b e r t y n s c y h. Sas, Powerbeccy, Poplawniccy, Szumlanscy, S t u d z i n s c y h. H o l o b o k, Zagwojscy, Zywaczowscy. W z i e m i L w o w s k i e j: Belzeccy, Borszowscy, Borosniowscy h. Sas, Czajkowscy, C i e m i e r z y n s c y h. Sas, Hermanowscy, Jastrzebscy, Narajowscy, Pieczychojscy, Polatyccy, R o z n i a t o w s c y h. Sas, Streptowscy, S w a r y c z o w s c y h. S a s. W z i e m i p r z e m s y s k i e j: Boryslawscy, B a r a n i e c c y h. S a s, Bystryowscy, B l a z o w s c y h. Sas, Chlopczyccy, Chlopiccy, Czyzowscy, Dabkowscy, Debowscy, Dubowlanscy, J a s i e n s c y h. S a s, K l o d n i c c y h. Sas, K o r c z y n s c y h. S a s, K r o p i w n i c c y h. S a s, K r u k i e n i c c y h . K o r c z a k, Kupiatyccy, Lubienieccy, Lowieccy, Morawscy, N o w o s i el s c y h. S a s, Nowoszyccy, Tarnowscy, W o l o s i e c c y h. Sas, Zupanscy. W z i e m i S a n o c k i e j: Bukowscy, Leszczynscy, L o d z i n s c y h. Sas" (str. 330-333). Z z bez specyalnyrodow tych , uzywajace herbow: Sas, Korczak, Holobok sa, jak wiemy, rowniez niewatpliwie ruskiego pochodzenia, co sie zas tyczy reszty, to dawnosc osiedlenia (gniazdowe juz w XVI w.!) rowniez przemawialaby za pochodzeniem miejscowem, jednak scislosc naukowa nakazuje przujac w zupelnosci zdanie Al. Jablonowskiego, twierdzacego, ze "wobec faktu, iz szlachta pochodzenia ruskiego poprzybierala z czasem herby polskie, nielatwo teraz bez specyalnych badan po temum wyroznic ja od rodow pochodzenia szczeropolskiego, co przybraly na Rusi nazwy od otrzymanych nadan" (str 342). "Niezmierna zas, uderzajaca ilosc nazwisk szlacheckich, wzietych od miejscowosci Rusi Czerwonej, tlumaczy sie tem, iz, wobec wielu przyczyn szczegolnych ( a jakich juz dotykalismy), przyczynil sie potemu niepomalu i sam zwyczaj przybierania osobnych nazw dla kazdej oddzielajacej sie galezi i galazki nawet rozradzajacego sie rodu. Ograniczajac sie jedynie na rodach s t a r o r u s k i c h, widzimy na przyklad iz Boratynscy h. Korczak, ww ziemi przemyskiej, wyosobniaja ze swego gniazda: Malczyckich, Dabrowskich etc. Grochowscy h. Junosza w tejze ziemi daja poczatek: Hermanowskim, Komarnickim, Kijewskim. (str. 352). Przypiski Redakcyi. Przewaznie byly to rody stare, siedzace wielkimi gniazdami, ktore z czasem rozmnozyly sie na swych ojcowiznach, podzielily sie na rozne galezie z rozmaitemi charakterystycznemi przyzwiskami i "przydomkami", jak naprz. Proskurczeta, Kalinowieta - Kniahyniccy; Lechowscy, Josypowicze, Jakubszowicze - Zurakowscy; Beryndy, Soloninki, Trunkowicze - Czajkowscy; Hryckowieta, Iskrzeta - Paclawscy itd. (Patrz u Jablonowskiego str. 353*) i u Lozinskiego 1. c.) *) Przezwy wsrod Terleckich - pisze Al. Jablonowski - Popowieta; Sieleckich - Hryckowieta, Dziurdzie; Blazowskich - Czech, Socha, Telepa, Iwankowieta; srod Komarnickich - Jankowiet, Dudycze; Turzanskich - Holowacze, Luje; Sozanskich - Prasoly, Woronowicze; Winnickich - Mukasze, Oszosty; Jaworskich - Mrzyglodowicze; Popielow - Tarapatycze, Petelczyce (Chwosciaki - Lozinski, str. 291); Bratkowskich - Puhacze; srod Kruszelnickich - Wolk, Holowka, Popowieta, Blyszczyce; Swaryczewskich - Czepiele; Chojenskich - Kostrowicze; Sosnowskich - Feciulowicze; Czarnolozkich - Orzeszkowicze; Piaseckich - Skoczylasy; Gruszeckich - Zakowicze; Stawskich - Byliny, Sowy; Komorowskich - Malcherowicze. Nalezaly te rody przewaznie do dwuch specyficznie ukrainskich grup herbowych: Sas i Korczak ( szczegolniej do pierwszej ). Pochodzenie i rozpowszechnienie sie tych herbow wsrod ukrainskiej (ruskiej) szlachty pozostaje dotad nierozwiazana, a jednak z punktu widzenia kulturo - historycznego ciekawa zagadka. (Patrz o tem przypisek 4, str. 610-12, t. VI "Historyi Ukrainy-Rusi") O wielkiej ilosci i rozrodzeniu tej ukrainskiej drobnej szlachty swiadcza popisy z pierwszej polowy w. XVII. (Cyfry odnoszace sie do popisow podaje Lozinski, op. c. I str. 339-40, 342) A wiec podczas popisu szlachty ziemi Lwowskiej w 1621 r., na ogolna liczbe 518 szlachcicow, stawilo sie 43 Czajkowskich, 34 Hoszowskich i 40 Witnickich. Na popisie ziemi Przemyskiej w 1648 r. wsrod blizko 1000 szlachty znajdowalo sie 70 Jaworskich, 46 Kulczyckich, 36 Winnickich, 23 Bilinskich ). W popisach tych znajdujemy szczegoly o uzbrojeniu i gotowosci wojennej szlachty, rzucajace ciekawe swiatlo na jej materyalne zasoby i charakteryzujace jej stanowisko spoleczne. Stanowisko to nie bylo godnem zazdrosci, bo nie tylko niewielu bylo wsrod niej mogacych sie zdobyc na jaki taki poczet, ale nawet mniejszosc stanowili ci, ktorzy osobiscie "konno i zbrojno" na popis stawic sie mogli. A wiec z liczby 43 Czajkowskich, zaledwie trzech zjawilo sie na popis konno, reszta zas prezentowala sie pieszo. Z 40 Witwickich na koniu nie przybyl nikt itd. Popis szlachty ziemi lwowskiej w r. 1628, podajac dokladniejsze dane o uzbrojeniu tej szlachty, jeszcze dosadniej wykazuje owa biede szlachecka, ktora nie pozwolila wielu zdobyc sie nie tylko na konia, ale nawet na jakakolwiek porzadniejsza zbroje. Naprzyklad szlachcic Hryc Wolczkowicz Jasnicki z Jasniszcz stawil sie pieszo, ale bodaj z szabla i polhakiem, natomiast szlachcic Iwan Wolczkowicz Jasnicki prezentowal sie rowniez pieszo, ale tylko z "kijem"; szlachcic Roman Hoszowski imieniem chorego natenczas ojca swego Antona Hobrycza Hoszowskiego, takze popisal sie tylko "z kijem"; szlachcic Fedor Hoszowski z Kleczkowicz stawil sie pieszo z szabla i polhakiem, ale szlachcic Stec Andronikowicz Hoszowski byl na popisie tylko z palaszem, szlachcic Fedor Szumlanski z Bratkowicz stawil sie pieszo z kijem, szl. Hryhory Rudnicki z Bratkowicz z szabla i polhakiem, szl. Iwan Zaplatynski z Ostalowicz pieszo z szabla, siekierka i "rusznica ptasia" itd. (Ks. grodzka Lwowa, 280, str. 2581-5)

Ubostwo nie pozwalalo tej szlachcie osiagnac nawet tak niewysokiego stopnia oswiaty i kultury, jaki zdobyl sobie wowczas zamozniejsza od niej szlachta polska i spolszczona. Zblizylo ja to do mas ludowych i przyczynilo sie wowczas do ocalenia jej narodowosci ukrainskiej (ruskiej), ktora szlachta ta zachowala nie tylko w ciagu XVII i XVIII wieku, ale i pozniej -az do nastepnych czasow. W w. XVII i XVIII pozostaje ona tak samo, jak i w w. XV i XVI wierna swojej "wierze ruskiej" i dawnym tradycyom i tak samo jak dawniej wszyscy ci Waski, Fedki, Hrycki o niemniej charakterystycznych przyzwiskach Puhaczow, Kolodrobow, Wowkow, Holowkow, Tarapatyczow, Popowiat itd., wyrozniaja sie znacznie od Przeclawow i Prandotow, Zboznych i Szczesnych, szlachty polskiej gente czy natione. (Por. Lozinski, op. c. str. 291) Zyje w nich poczucie swej narodowosci i czasami, korzystajac z chwili odpowiedniej, wystepuja oni jako reprezentanci "wszystkiej Rusi", Rusi o formach niejasnych, niewyraznych, takiej, jaka byla w wyobrazni zachodnich kresowcow, owa Rus olbrzymia, siegajaca swymi bezmiarami az hen, ku zamglonym horyzontom Wschodu.

Stanowiac wiekszosc wsrod miejscowej rzeszy szlacheckiej, a opierajac sie na konstytucji polskiej, uznajacej w zasadzie wszystka szlachte bez wzgledu na stopien zamoznosci, oswiaty, honorow i urzedow, za rowna sobie i rozwiazujacej wszystkie sprawy publiczne za pomoca glosowania obecnych - owa szlachta drobna moglaby rzadzic swymipowiatami i ziemiami, obierac swych kandydatow na urzedy i nadawac ton zyciu prowincji. Ale braklo jej do tego poczucia solidarnosci, wyraznieszych spoleczno-politycznych lub narodowych przekonan i pogladow, braklo jej organizacyi i w rezultacie szlachta ta prawie wszedzie schodzila na plan drugi wobec zamozniejszej i wiecej wplywowej "braci" polskiej.

Bywaly jednak chwile, gdy skrystalizowane w jakims fakcie konkretnym narodowe czy tez klasowe interesa popychaly te mase szlachecka ku bardziej czynnej i wiecej solidarnej akcyi. Powody i wytwarzajace taka akcye warunki nie zawsze sa nam znane, czestokroc nawet wtenczs, gdy same fakta wystepuja wyraznie. Do takich zagadkowych wystapien ukrainskiej szlachty na Rusi Czerwonej Nalezy masowe przylaczenie sie szlachty do ziemi Halickiej do wojewody moldawskiego Bohdana podczas jego pochodu na Rus Czerwona w lecie 1509 r. (Ten napad Bohdana i pochod na Moldawie opisuje Pulaski w swym szkicu: "Wojna Zygmunta I z Bohdanem wojewoda moldawskim, w 1509 r.". Szkice, t. I. ) Wypadkowo wiec dowiadujemy sie, ze wowczs przylaczyli sie do niego Iwanko Demidecki i Ilja Szumlanski, Iwanko, Jacko, Wasko Mieszczenscy (?), Fedko Dubrowicz, Zan Cucylowski, Sienko Witwicki, Wasko i Marek Kniahyniccy, Semen, Iwan, Senko i Sydor Drogomireccy, Sienko Balicki, Dmytro z Danyskowicz, Hryhory, Senko, Hryncza, Hryhor, Ficza i Iwasko Berezowscy, Iwasko Pyszyninski (?), Andrzej Lucki. (Materyaly, I, 66 - niektore nazwiska przekrecone) Ogloszono ich za zdrajcow (Sua temeritate, fidelitate postposita, sponte et non coacti ad eundem woywodam defecissent eidemque se absque legittima causa subiecissent- ibid.) i skonfiskowano im majatki. Ale po pogromieniu Moldawii w zimie 1509/10 r., gdy hospodar traktatem zobowiazany zostal do zwrotu wszystkich ludzi z Ukrainy wyprowadzonych, powrocila i szlachta, wymawiajac sie, iz przylaczyli sie do hospodara, nie dobrowolnie , lecz pod groza przymusu. Justyfikacya ta zostala przyjeta i szlachcie przywrocono jej prawa. Trudno jednak w prawdziwosc tej justyfikacyi uwierzyc. Ta okolicznosc, ze pod przymusem znalezli sie wlasnie szlachcice Rusini, wierni swej narodowosci, kaze domyslac sie innych przyczyn. Wiemy, ze na tle wspolnej wiary, pismiennictwa, wspolnych skladnikow kultury istnial stale pewien zwiazek wewnetrzny miedzy zachodnia Ukraina a Moldawia; byc moze, ze i w danym wypadku mamy do czynienia z tego rodzaju objawem, jednak w braku wszelkich szczegolow trudno snuc jakiekolwiek bardziej okreslone domysly. Przypominamy tylko, ze kilkanascie lat wstecz mial miejsce rowniez niejasny, ale bardziej jeszcze zajmujacy ruch, zwiazanym z imieniem Muchy, podczas ktorego jako przywodca ukrainskiego wloscianstwa na Pokuciu i Rusi Czerwonej wystapil ajent moldawski. W rok pozniej wojewoda moldawski wysuwa jakiegos pretendenta (wspolczesny kronikarz polski zwie go Andrzejem Borulem), ktory nazywa siebie prawnym spadkobierca Rusi, zagarnietej przemoca przez Kazimierza. Probowal on z pomoca sultana zagarnac zachodnia Ukraine, ale wkrotce wypadkowo pojmany zostal przez slugi Michala Buczackiego. (Monum. pol. hist. III, str. 239-40) W dwadziescia lat po epizodzie 1509 r., podczas moldawskiego pochodu przez pokucie na Halicz, znow dowiadujemy sie, ze Rusini prawie co do jednego poddaja sie wojewodzie, ktory ich przyjmuje laskawie, a katolikow zabijac kaze. (Ad quem Rutheni illic paene omnes advolant et se illi gestibundi subjiciunt, quos ille benigne suspicit et tractat, eos vero, qui Romani ritus sunt occidi jubet. Acta Tomicina, XII, 393, list w grudniu 1530 r. )

Przypomne jeszce krolewski nakaz z 1511 r., aby panowie z Rusi Czerwonej nie jezdzili na obrzedy religijne do Moldawii, albowiem oni - suscipiendorum ordinum, ut ipsi putant sacrorum, causa solent se conferre in Valachiam et alias exteras partes et plerumque de rebus et statu regni apud hostes disserere positionemque regni prodere (Corpus iuris polon. III, 71) Mamy tu oczywiscie w tych wszystkich wypadkach konca XV i pierwszej polowy XVI w. jakies slady ukrainsko - moldawskiej irrydenty, tak niestety niejasnej z powodu braku zrodel.

Wyrazniejszymi natomiast sa niektore ruchy szlacheckie w w. XVII. W zachodniej czesci Rusi Czerwonej np. taki ruch szlachecki wywolany zostal walka o wladyctwo przemyskie miedzy prawoslawnymi a unitami, ciagnaca sie przez pol stulecia prawie po smierci Kopystynskiego (1610). (O walce tej patrz u Dobrianskiego "Istorja episkopow eparchii peremyszlskoj", Lozinski "Prawem i Lewem" I, str 294 i nast.), Golubiew "Piotr Mohyla", t. II, str. 135 i nastepne.) Obrona bowiem wschodniego niezjednoczonego obrzadku przed unia uwazala sie w owych czasach, ze tak powiem, za punkt honoru i to nie tylko odnosnie do stosunkow religijnych, ale i narodowosciowych. Szlachta zas miejscowa byla nadto zainteresowana w niej jeszcze dlatego, ze ogromna czesc urzednikow cerkiewnych- od najnizszych do najwyzszych i samego wladyctwa wlacznie - byla obsadzona przez czlonkow miejscowych rodow szlacheckich, to tez wszelkie hierarchiczne lub wewnetrzne przemiany zachodzace w eparchii obojetnemi dla tej szlachty byc nie mogly. Kiedy wiec po smierci Kopystynskiego, rowniez miejscowego szlachcica, ktory twardo stal przy wschodnim blahoczestiu, krol nadal wladyctwo przemyskie protegowanemu przez lacinskiego biskupa unicie Anatazemu Krupeckiemu, wtedy szlachta wraz z duchowienstwem ostro wystapila przeciw tej nominacji i poczela gnebic na kazdym kroku nowego wladyke-unite. Krol Zygmunt, baczac na skargi Krupeckiego, wzial go pod swoja opieke i na wypadek jakiejkolwiek przygody zalozyl miedzy nim a szlachta miejscowa ogromne vadium w kwocie 50 tysiecy dukatow. Otoz w owym mandacie krolewskim znajdujemy caly szereg szlachty, ktora, nastajac na zycie i bezpieczenstwo Krupeckiego, brala czynny udzial w tej wojnie. Figuruja w nim wiec: Iwan i Mikolaj Chlopeccy, Marcin Rytarowski, Fedor Turianski, Andrzej i Iwan Sozanscy, Iwan Monastyrski, Iwan, Pawel, Iwan, Mikolaj, Lukasz, Adam, Wasyl, Samuel i Michal Kopystianscy, Wasyl terlecki, Fedor Winnicki, Stefan i Bohdan Radylowscy, Marcin-Aleksander Farafunta Blazowski, Iwan, Fedor, Hryhory, Pawel i Hrycko Popiele, Martyn Jasieniecki, Hrycko Koblanski, Aleksander Uhernicki, Iwan i Wasyl Buntowieccy (!) Fedor i Iwanko Kulczyccy, Piotr Rohozinski, Piotr i Aleksander Holatyccy, Iwan czajkowski, Hrycko Janocki, Iwan Tustanowski, Fedor Koblanski, Bosko Chmytkowski (!), Fedor Kuniczkowski, Dmytro i Piotr Hordynscy, Iwan Ilnicki, Dmytro Sydorski, Dmytro Burda, Fedor Tatomir. (Ksiega gr. przemyska, 327, str. 18-19) (W pozniejszej walce miedzy Krupeckim a Hulewiczem szczegolnie wybitna role wsrod szlachty stronnikow Hulewicza odgrywali dwaj jego bracia Aleksander i Daniel Hulewicze, chorazy czernichowski Andrzej Kossakowski, Andrzej Zahorowski, Semen Myszka Choloniewski, Teodor Winnicki i Piotr Szeptycki. Przyp. Red.

Z posrod wladykow prawoslawnych, kontrkandydatow Krupeckiego, szlachta popierala wladyke Hulewicza, czlowieka energicznego, ktory potrafil zorganizowac te rzesze szlachecka, a nastepnie przy jej pomocy nie tylko odebral Krupeckiemu majatki cerkiewne, ale i sam uwolnil sie od przesladowan administracyi, pragnacej wziac Krupeckiego w obrone. Szlachta przez swych poslow wyrobila amnestye dla Hulewicza i przywilej na dozywotnie posiadanie wladyctwa. Po smierci Hulewicza tak samo z orezem w reku ta sama szlachta prowadzi na osierocone wladyctwo jego nastepce, wladyke prawoslawnego Winnickiego, ktory rowniez ruguje Krupeckiego z majetnosci cerkiewnych. Dopomaga mu ona nastepnie w walce z nastepca Krupeckiego Polakiem-unita Chmielowskim i w rezultacie ten ostatni nie zdolal nie tylko zawladnac przemyskim wladyctwem, ale nawet w jego obrebie zamieszkac. Jednoczesnie na sejmikach przeprowadza ta szlachta uchwaly w obronie interesow Winnickiego, upomina sie za nim przez poslow swoich na sejmie i przed krolem, wreszcie zabezpiecza mu spokojne wladanie eparchia.

Nie tak jednolitym i solidarnym, bo skomplikowanym przez rozne czynniki natury ekonomicznej i odrebne interesa klasowe, niemniej przeto bardzo wyraznym byl udzial szlachty czerwonoruskiej w ruchu ludowym z czasow powstania Chmielnickiego. Arena tego ruchu ludowego byla przewaznie ziemia halicka (w czesci zachodniej Rusi Czerwonej rozwinal sie on w porownaniu slabo), szlachta zas miejscowa szczegolniej licznie popiera irrydente zorganizowana na Pokuciu przez Semena Wysoczana (byc moze-jednego ze szlachcicow Wysoczanskich). Wystepuje ona tam w roli watazkow "pulkownikow", przywodcow chlopow i mieszczan, z ktorych skladalo sie Wysoczanowe wojsko. (patrz Tomaszewskiego "Narodni ruchy w Halyckij Rusy 1648 r. " (w Zapyskach nauk. tow. im. Szewczenki, t. XXIV i osobno), str. 39 i nast., por. str. 121-3) W tym i w innych oddzialach powstanczych spotykamy caly szereg Hrabowieckich, Holynskich, Berezowskich, Skolskich, Kniahinickich, Zurakowskich, Tatomirow, Drohomiereckich, Jazwinskich, Strutynskich, Medynskich, Hoszowsich, Popielow. Wogole zas wszystka miejscowa szlachte ukrainska Polacy obwiniali o sprzyjanie powstaniu, o chec odebrania wladzy Polakom i t.p (Zerela IV, 42, 74, 83, 97, 152. V, 42, 63, 75. Por. Tomaszewskiego op. c. str.41) Niestety brak jakichkolwiek wyraznych enuncyacyi ze strony samych uczestnikow powstania nie daje nam mozliwosci wejrzec blizej w to, jak rozumiala ta szlachta powstancza jego przyczyny i jakimi motywami w swym do niego stosunku sie kierowala.

Lecz pominawszy juz takie nadzwyczajne epizody, nawet w zwyklem zyciu codziennem nie da sie przeoczyc powaznego znaczenia owej drobnej szlachty w sprawie konserwacyi ukrainskiego zywiolu i jego narodowych tradycyi. Bo chociaz byla ona biedna, malo kulturalna, pozbawiona wplywu i powagi zawsze jedank jej pozycya materyalna, jej dobrobyt, a co najwazniejsze , jej stanowisko spolwczne stawialy ja wyzej od pozbawionego wszelkich praw obywatelskich, w zwykly inwentarz roboczy obroconego panszczyznianego wloscianstwa. A przytem nie brako wsrod niej jednostek, ktore ut in substantia sic in moribus et claritate wyrastaly ponad ten niski poziom upadku, do jakiego stracony zostal przez panowanie polskie miejscowy zywiol ukrainski. Co prawda to, co ponad ten poziom wyroslo, stawalo sie wkrotce w wielkiej swej czesci dla swego narodu obcem i przyjawszy zewnetrzne formy kultury, asymilowalo sie predko z "kulturalnem" otoczeniem polskiem. Niemniej jednak obecnosc w szeregach ukrainskich tego nieco zamozniejszego, a glownie butniejszego zywiolu, dodawala tym szeregom pewnej sily moralnej i niejednokrotnie stawala sie pomoca owczesnym dzialaczom narodowym w ich roznorodnej pracy. Odczytujac wyzej przytoczone rejestry czerwonoruskich ukrainskich rodow szlacheckich, czytelnik zapewne przypomnial sobie Balabanow i Kopystynskich, Zeliborskich i Winnickich, Pletenieckich i Kalnofojskich, Radylowskich i Zurakowskich, ktorzy zapisali swe imiona na stronicach historyi Ukrainy, i to nie tylko samej Rusi Czerwonej, jako wybitni dzialacze na roznych polach religijnego, oswiatowego i kulturalnego zycia swej ojczyzny. Ze szlachty tej rekrutowalo sie w olbrzymiej masie duchowienstwo; dobra polowa tych rodow szlacheckich zostala z biegiem czasu rodami, dynastyami, powiedzmy, duchownemi. I ogromna ilosc tych nazwisk zapisana wreszcie zostala na karcie dziejow pierwszego stulecia narodowego odrodzenia wspolczesnej ukrainskiej Galicyi. (...) s. 15

 

Ukrainian

Проф. Михайло Грушевський

Українська шляхта на межі XVI і XVII століть.

Частина тому 6 «Історії України-Руси», розділ 3: «Культурні та національні відносини: національний склад і національний елемент». Переклад перевірено та виправлено автором (застосовується до польського перекладу — прим. перекл.).

Надруковано в: Історія України, Ювілейний том, під редакцією В. Липинського, Київ, 1908

Національні відносини в різних частинах України були різними в XIV–XVI століттях унаслідок різних політичних, економічних та колонізаційних умов. Тому на межі XVI століття ці відносини в окремих частинах України суттєво відрізнялися. Доцільно провести поділ українських земель на частини, що відрізнялися між собою за згаданими ознаками, й розглянути їх окремо. Виправданим здається поділ на: західну смугу, що охоплює Червону Русь, Поділля, Холмщину й Підляшшя з берестейсько-литовською частиною басейну Бугу та Пінщину; правобережну смугу з рештою басейну Бугу та басейном Дніпра; і, нарешті, задніпровську смугу.

Червона Русь. Найраніше зміни національних відносин виявилися в західній смузі, й були вони найрадикальнішими. Я вже доводив раніше, що під час війн 1340–1370 років за Червону Русь найбільше постраждали привілейовані верстви українського населення, які значно ослабли (Історія України-Руси, т. 4, с. 61–62; т. 5, с. 20–23). Ті, хто брав активну участь у захисті краю від польської окупації, після перемоги Польщі — якщо не були вбиті — мусили або втекти на Волинь чи до басейну Бугу, або ж, втративши маєтки, опуститися на соціальній драбині. Їхнє місце — скрізь, де це було можливо — займали привілейовані польські елементи або сторонні прибульці, які підтримували польську колонізацію. Влада щедро роздавала великі земельні наділи, маєтки, іноді цілі князівства: так, землі Ряшева отримав Ян Покошлав, Самбір — Спитки, Ярослав — Тарновські, величезні латифундії отримали Одровонжі, Кміти, Бучацькі; менші маєтки забирали у місцевих жителів, часто у «nullo jure possessores», які не могли пред’явити прав на володіння, як і господарства та села вільних селян. Поляки та інші колонізаційні елементи отримували високі уряди. Міщанство у великих містах змішалося з польським та іноземним елементом, а в селах, заснованих на німецькому праві, вплив доходив і до селянських мас.

На зламі XIV і XV століть усе ще існувала значна кількість місцевих родів, однак вони вже були відсунуті на задній план. Цікавим відображенням цих відносин є склад колегії присяжних, що розглядала справу Ягайла проти Єлизавети Пілецької в Медиці у 1404 році. У ній брали участь такі шляхтичі та урядовці: Мацей, єпископ перемиський і Атана́зій, зброєносець; Ян з Тарнова, руський підкоморій; Кміта, сандомирський воєвода; Іво з Клечиці; Бенько із Забокруків; Янко з Мазовії; Миколай із Куликова; Яшко Клюс; Кристин із Марцінковичів; Миколай Пстроський; Яшко Фортуна; Франциск Боршнич; Гринько Соколецький; Андрійко і Грицько Бибельські; Грицько Кердейович; Гліб Дядкович; Волчко Преслужич; Данило Задеревицький; Костько Сонечкович; Костько, суддя перемиський; Яцько, суддя саноцький; Васько Тептюкович; Михайло Процевич; Драгут (або Драгин), волох; Ходко Чемер; Юрій і Васько Мошончиці; Волчко Кузьмич; Михайло Сенкович; Іван Даньславич; Олешко Грудкович; Васько Чорткович.

Документ зберігається в бібліотеці Чарторийських у двох оригіналах — руському (українському) і латинському. Вперше опубліковано в архівах J.Z.R. і в Головацького; нове видання (факсиміле) — у «Палеографічних знімках» І №31; латинський текст нещодавно опублікований у томі IV Кодексу Малопольського, л. 1084. У руському тексті деякі польські імена мають руську форму, у латинському — навпаки. Тому обидва тексти слід розглядати з обережністю. Порівняй цей реєстр з деякими даними останньої чверті XIV і перших років XV століття, наприклад, із купчим записом монастиря Каленика 1378 року (Міські та земські акти II, л. 9), де зустрічаємо старого Ходка Бибельського з Дворськовичами, Грозда, Васька Кузьмича тощо (там же: IV.19, V.14 і ін.).

Цей список значних «шляхтичів і панів руських земель», як сказано в документі, фактично стосується західної частини Русі — перемиської області — і свідчить про значну присутність русинів (Гринько Соколецький та інші, крім Драгина, ймовірно, всі були русинами). Проте вони згадані після поляків, і серед них немає жодного достойника, за винятком Костька Болестрашичського, перемиського судді, та Яцека, судді саноцького — не надто високі посади (це ще до юридичної реформи в Червоній Русі). Подібні відносини спостерігаються і в східній частині Червоної Русі. Там у першій половині XV століття ще існувала значна кількість заможної української (руської) аристократії, проте без впливу та з невисокими урядами.

Акт конфедерації львівської та жидячівської шляхти — в ньому більш як половина прізвищ належать українським шляхтичам, іноді з руськими печатками, як-от Юрша з Ходороставу, Станко з Давидова (в 1410 р. названий Остащком з Давидова), Дмитро Лагодовський, Мартин Калиник із Підгайців, Михно і Пашко з Борщева, Юрій із Малчич, Сенько Га́лка з Ілляшова, Сенько з Нагірців, Олехно, Марко й Ленко з Дрогошова, Петро Волчко з Колоденця, Стецько, Онишко і Стецько-Ілко з Черкас, Дмитро і Яцько з Дідошич (Дідушицькі), Яцько з Рознітова, Андрейко зі Сваричева, Івашко з Дуліби, Іван з Кошави, Олекса й Лучко з Вітвиці, Данко, Мика і Сенько з Балич, Яцько з Новоселиць.

Міські та земські акти. VII, 55; опис печаток с. 108–109; кириличні описи на 8 печатках, деякі мають латинський напис, але з руськими формами імен, як-от Михн... de Borsofsky, Ілко, Стецько dominus de Sirkaz, (Iac)konis de Dzedosicze.

У XV столітті русини ще обіймають урядові посади, як виборні, так і призначені королем. Сенько з Сіннова (de Syennow) був перемиським підкоморієм і посередником у конфедерації 1436–1437 рр.; Ігнат з Кутищ — довголітній галицький суддя (1438–1471); Васько з Риботич був перемиським суддею (і раніше — підсудком, 1460–1467); Яцько Бибельський — стольник; Олехно, також знаний як Олександр Порохницький — підстольник перемиський; Гліб-Миколай із Сіннова — підсудок (1471–1477); один із Порохницьких був перемиським каштеляном (1449–1454).

Але це також період швидкої денаціоналізації заможніших українських родів, які ще зберігалися серед верхівки місцевої шляхти. Вони поступово асимілювалися й зникали серед новоприбулих польських елементів. Основними чинниками цієї денаціоналізації були: спільні феодальні інтереси, прагнення до фактичної рівності з польською знаттю, бажання отримати всі почесті, що належали лише польській шляхті, вплив польської культури, посилення тиску католицизму, який поширювався на нові українські землі, а також змішані шлюби між русинами і поляками. «Коли траплялося, — писав Ян Прокшинський (Порохницький), львівський архієпископ і ревний єзуїт, сам із українського роду, — що дівчина була єдиною спадкоємицею або багатою вдовою, королі надсилали на Русь польських шляхтичів, сприяли їм у шлюбах і тим самим наповнювали Русь релігією католицькою римською. Решту довершувала пильність пастирів (vigilantia pastorum), тож давні господарі Русі переходили в римську церкву, зрікаючись грецької схизми (eiurate schismate graeco)».

Фрагменти цієї родинної хроніки архієпископа Прокшинського, написаної в першій чверті XVII століття, опубліковані у 48 томі «Записок Наукового товариства ім. Шевченка», с. 6.

Важко приписати таку велику силу одному лише чиннику — змішаним шлюбам, але безперечно, саме ці шлюби призвели до того, що багато українських маєтків перейшло в польські руки, а українські родини були полонізовані. Наприклад, рід Бибельських, з якого походив архієпископ Прокшинський — один із найзаможніших українських родів у Червоній Русі — дозволив внучці Ходка Бибельського, Духні, вийти заміж за поляка Яна Баржу з Болозова.

(Початки цієї родини неясні, але, судячи з імен, вже в першій половині XV століття вона була або польською, або полонізованою. Як приклад документального підтвердження таких шлюбів — один із багатьох: generosa Oluchna de Hermanow consors generosus Albert Svathek de Uyasd iudicis castr. leopoliensis — Міські та земські акти VII, 53).

Родина Баржа, збагачена спадком Бибельських, згодом здобула високі уряди й сенаторські посади у XVI столітті — недосяжні вже для самих Бибельських. Умови шлюбу між Сеньком Бибельським і донькою Фредра з Плішович, укладені 1441 року, вимагали, щоб Сенько перейшов у римську католицьку віру. «Шляхетний Фредро з Плішович, — йдеться в документі, — і шляхтичі Яцько з Бибеля та його брат добровільно погодилися, що Фредро віддасть свою дочку Ядвігу за дружину Сенькові з Бибеля за умови, що шлюб буде укладено протягом чотирьох років разом із весіллям (in quatuor annis debet fore copula et cum hoc nupcie), і якщо якась зі сторін порушить угоду, вона сплатить іншій тисячу гривень застави. А Сенько, під такою ж заставою, має охреститися в римському обряді до укладення шлюбу (et etiam Senko sub eodem vadio debet se baptizare prius quam copulam contraheret), і Фредро дає Сенькові посаг у 200 гривень та одяг на ту ж суму. Сенько має забезпечити Ядвізі посаг у 600 гривень, закладених на половині отриманих ним маєтків».

(Міські та земські акти, XIII, 1491)

Такі процеси відбувалися у XV–XVI століттях у рамках родинних домовленостей. Свідченням цієї еволюції є подвійні імена, що з’являються в другій половині XV століття серед представників українських родів Червоної Русі: Костько alias Іоанн Порохницький, Іоанн alias Грицько Бибельський, Гліб-Миколай із Сіннова тощо.

(Міські та земські акти, VII 63, IX 81 і 110, а також покажчики, т. XIII і XVII)

Загалом історія полонізації українських родів ніколи не була ґрунтовно досліджена, хоча вона вкрай цікава з культурного погляду й супроводжується великою кількістю документів.

Читач, переглядаючи вищенаведені списки шляхетських родин Червоної Русі, міг би згадати про Балабанів і Копистенських, Желіборських і Винницьких, Плетенецьких і Кальнофойських, Радиловських і Жураковських — тих, хто вписав свої імена в українську історію як визначні діячі релігійного, освітнього й культурного життя свого краю. Ця дрібна шляхта дала духовенству своїх представників; краща половина цих родин з часом стала родами, сказати б, династіями вищого духовенства. І чимало цих імен записано на скрижалях першого сторіччя новітнього національного відродження української Галичини. (...) с. 15